Bezoek aan Cyprus en Griekenland: paus op glad orthodox ijs

Toen paus Joannes-Paulus II in mei 2001 op zijn pelgrimstocht in de voetstappen van de apostel Paulus ook twee dagen Griekenland aandeed, verkeerde de wereld in een relatief optimistische stemming. De Muur van Berlijn was gevallen en de beslissing net genomen om de Europese Unie in 2004 uit te breiden met verschillende Oost-Europese landen. Dat zich op 9 september van datzelfde jaar 2001 gekaapte vliegtuigen in de Twin Towers in New York zouden boren, had niemand durven voorspellen. Morgen trekt paus Franciscus naar Cyprus, en ook hij gaat zaterdag in Athene op bezoek bij de Grieks-orthodoxe metropoliet – inmiddels is dat Ieronymos II.

Maar intussen is de wereld veel instabieler geworden, met name rond de Middellandse Zee.

Oecumene

Het bezoek van Joannes Paulus II aan Griekenland was een hoogtepunt in de oecumenische toenadering van Oost en West. Ja, er waren tegenmanifestaties geweest van fanatici, die het maar niets vonden dat de Antichrist door hun metropoliet en de Synode van de Grieks-orthodoxe Kerk werd ontvangen. En er was metropoliet Christodoulos’ tirade geweest tegen dertien inbreuken van de rooms-katholieke Kerk tegen de orthodoxe Kerk sinds het Grote Schisma van 1054. Voor de plundering van Constantinopel door de kruisvaarders in 1204 is nog nooit één enkel verzoek om gratie gehoord, zo was de aartsbisschop van Athene publiekelijk tegen de Poolse paus uitgevaren.

Maar in zijn antwoord was de scherpzinnige Joannes Paulus II netjes op de orthodoxe kritiek ingegaan.

Orthodoxie

Wij vragen de Heer om vergeving voor elke keer dat zonen en dochters van de katholieke Kerk in doen en laten hebben gezondigd tegen hun orthodoxe broeders en zusters, had de intussen heilig verklaarde paus op 4 mei 2001 gezegd, waarmee hij meteen de plooien voorgoed gladstreek. Sindsdien werd Christodoulos door paus Benedictus XVI zelfs in Rome ontvangen. Kan er dan iets verkeerd gaan nu ook de Argentijnse paus komend weekend door de Grieks-orthodoxe metropoliet en aartsbisschop van Athene ontvangen wordt? In principe niet. In april 2016 trok hij al met Ieronymus II en met oecumenisch patriarch Bartholomeüs I van Constantinopel naar Lesbos om er eendrachtig de vluchtelingen te ontmoeten.

Toch zal paus Franciscus op eieren lopen, want ook de orthodoxe wereld is intussen erg instabiel.

Oekraïne

De Parijse advocaat Carol Saba, de communicatieverantwoordelijke van de orthodoxe bisschoppen in Frankrijk die gisteren aan een onlinevoorbeschouwing van L’Œuvre d’Orient deelnam, denkt echter niet de kwestie-Oekraïne zaterdag en zondag in Athene roet in het eten kan gooien. Ja, metropoliet Ieronymus II van Athene was in twee jaar geleden de eerste om de autocefalie – de onafhankelijkheid – van de Oekraïens-orthodoxe Kerk te erkennen. Oecumenisch patriarch Bartholomeüs had haar die in januari 2019 toegekend en heeft zich daarmee de woede van patriarch Kyrill van de Russisch-orthodoxe Kerk op de hals gehaald.

Moskou laat de laatste tijd echter verstaan dat de bilaterale dialoog met Rome sowieso doorgaat.

Jesuit Refugee Service (JRS)

Het centrale aandachtspunt van dit bezoek aan Griekenland is wellicht niet kerkelijk, maar wereldlijk: de vluchtelingen. De erbarmelijke omstandigheden waarin duizenden migranten moeten overleven op de Griekse eilanden voor de Turkse kust –Lesbos, Chios, Kos, Leros of Samos – is al jaren wereldnieuws… en een bekommernis van zowel katholieke als orthodoxe kerkleiders. Maar intussen groeit ook het aantal vluchtelingen op het Griekse vasteland snel aan. De vluchtelingenorganisatie van de VN besliste net het leefgeld van asielzoekers niet langer op hun kredietkaart te storten, maar wanneer neemt de Griekse schatkist dat over?, vraagt Pierre Salembier van JRS Greece.

Tientallen vluchtelingen lijden momenteel letterlijk honger. Pierre Salembier s.j.

Vluchtelingen

Paus Franciscus ontmoet zaterdagavond de jezuïeten op de nuntiatuur in Athene, en vliegt zondag opnieuw naar Lesbos voor een ontmoeting met vluchtelingen in het opvangcentrum in de lokale hoofdstad Mytilene. Zondagmiddag bidt hij vandaaruit ook het Angelus, en menig waarnemer vraagt zich af hij niet weer enkele vluchtelingen met zich meeneemt. Ook tijdens de twee eerste dagen van deze pausreis, op het eiland Cyprus, staan de vluchtelingen trouwens centraal. Zo gaat paus Franciscus er vrijdagavond 3 december – samen met de Cypriotisch-orthodoxe metropoliet Chrysostomos II – voor in een oecumenische gebedswake met migranten.

Verdeeld eiland

Cyprus ligt nauwelijks zeventig kilometer van Turkse kust en honderd kilometer van de noord-Libanese stad Tripoli verwijderd. Hoewel Cyprus al vijftien jaar een lidstaat van de EU is, is de sfeer er voluit die van het Midden-Oosten. Maar het eiland is sinds 1974 de facto verdeeld. Na jaren van strubbelingen tussen Grieks- en Turks-Cypriotische nationalisten, viel het Turkse leger het noorden van het eiland in en bezette dat. Op de webstek van de Franse katholieke televisiezender KTO werd eerder deze week even gesuggereerd dat de paus ook dat noorden ook bezoeken, maar dat gerucht werd intussen door de persdienst van het Vaticaan uitdrukkelijk ontkend.

De Turks-Cypriotische Republiek Noord-Cyprus wordt behalve in Ankara nergens erkend.

Politiek

De gewone mensen in noord en zuid beschouwen zich allemaal als Cyprioten en blijven dus contacten onderhouden, zei mgr. Selim Jean Sfeir gisteren bij L’Œuvre d’Orient. De Libanees Sfeir werd in oktober 2020 als patriarchaal administrator verantwoordelijk voor de tienduizend maronitische gelovigen op het eiland, omdat de voorganger aartsbisschop in Tripoli was geworden. In juli jongstleden werd mgr. Sfeir gewijd en in september werd hij in Nicosia als aartsbisschop geïnstalleerd. De 63-jarige maroniet – katholiek van oosterse ritus –mag morgen om vier uur de paus in zijn kathedraal verwelkomen nog voor deze de Cypriotische president en autoriteiten ontmoet.

Mgr. Sfeir is overdreven voorzichtig als hij doet alsof de verdeling van het eiland de gewone mensen niet raakt.

Enosis

Meer dan in Athene wordt het deze keer in Nicosia op eieren lopen. Het is weinig waarschijnlijk dat paus Franciscus, die altijd origineel uit de hoek komt en sterk in geopolitieke kwesties geïnteresseerd is, niets over de verdeling van het eiland zegt. Maar hij kan daarbij moeilijk doen alsof zijn gastheren – de Cypriotisch-orthodoxe Heilige Synode en haar patriarch – louter onschuldige slachtoffers van Grieks-Turkse tegenstellingen op het eiland zijn. Na het vertrek van de Britse kolonisator in 1960 was met name toenmalig patriarch én staatshoofd Makarios III een sterke voorstander van de enosis, de vereniging van het eiland met Griekenland. En ook de huidige metropoliet Chrysostomos II is een nationalistische hardliner, die zowel migranten als Turks-cyprioten al vaker voor het hoofd stootte.

Turkije bezette in 1974 het noorden van Cyprus na een staatsgreep van het Griekse kolonelsregime tegen de patriarch-president.

Turkije

Hoe zal paus Franciscus zich uitlaten over de voortdurende agressie van het Turkije van Recep Tayyip Erdoğan? Er is niet alleen Cyprus, fulmineerde directeur Pascal Gollnisch van L’Œuvre d’Orient gisteren terecht, er is zijn ook de Turkse bombardementen op koerden én christenen in het noorden van Syrië en van Irak, er is de islamitische inname van de Hagia Sophia in Istanboel – die voor ons immer en altijd een kerkgebouw blijft – en er is de medeplichtigheid aan een pure religieuze zuivering van Armeens-christelijke plaatsen in de Zuidelijke Kaukasus. Mgr. Gollnisch heeft overschot van gelijk.

Maar in welke mate kan een paus zoveel Turkse agressie aanklagen, als het seculiere Europa er systematisch de ogen voor sluit?