Religie en cultuur onder vuur in Tigray

Straks verschijnen weer beelden van nieuwe hongernood in de Hoorn van Afrika. Misschien schiet het Westen dan wakker. Het is immers al negen maanden dat in en rond de Noord-Ethiopische deelstaat Tigray een niets- en niemand ontziende oorlog woedt. Sporadische berichten over oorlogsmisdaden, regionale instabiliteit en reusachtige vluchtelingenstromen haalden nauwelijks het tv-journaal. Laat staan dat iemand zich erom bekommerde dat een van ’s werelds belangrijkste bakermatten van religie en cultuur in vuur en vlam staat … behalve de godsdiensten en kerken zelf.

Aksum is Unesco-werelderfgoed sinds 1980.

Koninkrijk Aksum

Tigray, het vruchtbare hoogland in het noorden van het huidige Ethiopië, aan de grens met Eritrea, is bevolkt door Semitisch sprekende beschavingen sinds het derde millennium voor onze tijdrekening. Het koninkrijk Aksum, dat onder meer door de Griekse geograaf Claudius Ptolemaeus al wordt genoemd, strekte zich uit over het huidige Djibouti en Eritrea, Noord-Ethiopië, zuidoostelijk Soedan en Zuid-Egypte. Een tijdlang regeerden de koningen van Aksum zelfs over de kusten aan de overkant van de Rode Zee, waar nu Saudi-Arabië en Jemen liggen.

In de stad Aksum herinnert een obeliskenveld aan die voor-christelijke beschaving.

Koning Ezana

Monniken uit Libanon – een zekere Frumentius en zijn broer Ædesius – wisten het vertrouwen van koning Ezana van Aksum te winnen en Frumentius doopte de koning. Het christendom werd er aldus medio vierde eeuw al staatsgodsdienst en Frumentius’ naam prijkt als eerste bisschop van Aksum bovenaan de lijst van Ethiopisch-orthodoxe patriarchen. Het gaat om een Tewahedo-kerk, wat in het aloude liturgische Ge’ez – een Afro-semitische taal – staat voor een wezen dat een eenheid vormt. De christologie van de Ethiopisch- en Eritrees-orthodoxen wil immers dat de goddelijke en de menselijke natuur van Christus in één god-menselijke natuur samengaan, wat miafysitisme wordt genoemd.

Deze miafysieten in de Hoorn van Afrika gunnen de koptische patriarch van Alexandrië enig gezag over hun kerk.

Christelijk-islamitische entente

Vanaf de zevende eeuw verscheen ook de islam in de Hoorn van Afrika, maar christenen en moslims hebben er altijd vreedzaam naast elkaar geleefd. Anderhalf jaar geleden zag ik zelf nog in Mek’ele, de hoofdstad van Tigray, hoe scholieren in uniform de school verlieten: een christelijk meisje met een prachtig kruisje in het décolleté liep hand in hand met een gesluierd moslimmeisje. De chauffeur van een taxi met groene islamitische slogans op, hielp langs de kant van de weg zijn christelijke collega – de stickers van het Heilig Hart en de Moeder Gods op de ramen van zijn taxi logen er niet om – een lekke band te vervangen.

De relaties met de katholiek-orthodoxe wereld in Europa was echter lange tijd vertroebeld.

Debre Libanos

Het is dan ook niet de eerste keer dat de kerken in de Hoorn van Afrika worden vervolgd. Zowat alle dictators hebben dat tevoren al gedaan. In 1937 bijvoorbeeld richtte het Italië van Benito Mussolini een bloedbad aan onder zowat tweeduizend gelovigen in en rond het populaire Ethiopisch-orthodoxe klooster van Debre Libanos, dat als een centrum werd beschouwd van het verzet tegen de fascistische aanwezigheid in wat dan Abessinië werd genoemd. Vorig jaar verontschuldigde toenmalig voorzitter van de Italiaanse Bisschoppenconferentie (CEI), kardinaal Gualtiero Bassetti, zich nog uitdrukkelijk bij de Ethiopisch-orthodoxe Kerk voor de katholieke medeplichtigheid daaraan.

De katholieken hebben over dit geweld gezwegen en ik verontschuldig mij voor dit gebrek aan christelijke geest. Kardinaal Gualtiero Bassetti

Ras Tafari

Hoewel hij door Rastafari als reggaezanger Bob Marley als een reïncarnatie van Jezus wordt beschouwd, was ‘ras’ (‘hertog’) Tafari Makonnen – onder de naam Haile Selassie keizer van 1930 tot 36 en van 1941 tot 74 – zelf een Ethiopisch-orthodox gelovige. De keizer lanceerde een immense persoonsverering en was niet vies van mensenrechtenschendingen en etnische zuiveringen allerhande. Maar Haile Selassie onderhield uitstekende relaties met de Ethiopisch-orthodoxe Kerk, alsook met de katholieke wereld, onder meer via de Franse kapucijn Marie-Élie Jarosseau, zijn leermeester toen hij jong was en later Latijns-katholiek apostolisch vicaris in Ethiopië.

De Ethiopisch-katholieke Kerk is dan weer een oriëntaalse kerk die met Rome verenigd is.

Aartsbisdom Addis Abeba

De Ethiopisch-katholieke Kerk ontstond in de zestiende eeuw, toen toenmalige heersers over Ethiopië vanuit Aksum op Portugezen een beroep deden om zich te verdedigen tegen oprukkende islamitische sultans. Meteen kwamen ook Portugese missionarissen naar de Hoorn van Afrika en zij stichtten er een kerk die de juliaanse kalender respecteert, met een liturgie in de alexandrijnse ritus en het Ge’ez als liturgische taal … maar die toch het gezag van de paus van Rome erkent. Die kerk was begin zeventiende eeuw even staatsgodsdienst – nadat negusa nagast of ‘koning der koningen’ Susneyos rooms-katholiek werd – maar werd daarna tot begin negentiende eeuw weer verboden.

Het aartseparchaat van Addis Abeba werd pas in 1961 door paus Paulus VI opgericht.

Mengistu

Haile Selassie werd in 1974 afgezet door de Dergue – wat staat door voor Provisorische Militair-Bestuurlijke Raad – waarbinnen Mengistu Haile Mariam naderhand de macht greep om zich vanaf 1977 als communistisch geïnspireerd dictator te laten gelden. Mengistu lanceerde een meedogenloze ‘Rode Terreur’, een etnisch-culturele genocide waarbij meer dan een miljoen Ethiopiërs het leven lieten. Onder hen ook de toenmalige patriarch van de Ethiopisch-orthodoxe kerk, Theofilos. Het is ook onder de Dergue dat Eritrea – sinds 1961 binnen de federatie met Ethiopië minder zelfstandig – een jarenlange onafhankelijkheidsoorlog met het moederland uitvocht.

Het communistische Dergue-bewind maakte alle religies in Ethiopië het leven zuur.

Isaias Afwerki

Vroege jaren 1990 stopte de Sovjetunie haar steun aan Mengistu en het Eritrean People’s Liberation Front (EPLF) won de onafhankelijkheidsoorlog, wat ook het regime in de Ethiopische hoofdstad Addis Abeba niet overleefde. Het Tigray People’s Liberation Front(TPLF) van Meles Zenawi Anres bracht Mengistu met steun van Eritrees sterke man Isaias Afwerki en verschillende Ethiopische oppositiebewegingen ten val; en weer zat een Ethiopisch-orthodoxe gelovige uit Tigray in Addis Abeba in het zadel. Het is net door dat overwicht van de Tigrinya in de Ethiopische politiek te breken, dat huidige premier Abiy Ahmed Ali de voorbije jaren zoveel krediet verkreeg.

Abiy beëindigde ook een grensconflict met Eritrea en won daar in 2019 de Nobelprijs voor de Vrede mee.

Vredesakkoord van 2018

Maar in november vorig jaar lokte Abiy een nieuw conflict uit tegen die dekselse Tigrinya, die van oudsher zoveel invloed hebben in Ethiopië. Het is niet ondenkbaar dat over deze agressie tegen Tigray al afspraken waren gemaakt toen Abiy en Afwerki in 2018 onverwacht vrede sloten. Vast staat dat Eritrese troepen van bij aanvang meevochten in Tigray, hoewel Ethiopië lange tijd stelde dat het om een binnenlandse aangelegenheid ging. Of het nu om Ethiopische federale troepen ging, om Eritrese soldaten of om Amhaarse of Oromo-milities, allen hadden het tegen de religieus-culturele tradities in Tigray gemunt; ook tientallen Ethiopisch-orthodoxe geestelijken werden vermoord.

De Negash-moskee, volgens de traditie gebouwd door een zus van de profeet Mohammed, werd eind vorig jaar geplunderd.

Oecumenische solidariteit

Hoewel het nieuws uit Tigray maar moeizaam doorsijpelt, staat nu vast dat zowel Ethiopisch-orthodoxe bolwerken als Aksum als Ethiopisch-katholieke centra als Adigrat het hard te verduren hebben gekregen. Beide Kerken vinden elkaar dan ook in het verzet. Patriarch Mathias van de Ethiopisch-orthodoxe Kerk heeft het openlijk over een genocide in Tigray gehad, en wordt sindsdien met de dood bedreigd. Kardinaal Berhenayesus Souraphiel Demerew van Addis Abeba probeert vooral de hulpacties de afgesloten deelstaat te coördineren, en doet daarvoor een beroep op internationale netwerk van de katholieke wereld.

Vooral de Oost-Afrikaanse bisschoppenconferenties verenigd in Nairobi zijn solidair met hun geloofsgenoten in de Hoorn.

Lieve Herijgers

Ook het internationale netwerk van katholieke solidariteitsorganisaties – Coopération Internationale pour le Développement et la Solidarité (CIDSE), dat momenteel door Broederlijk Delen-directrice Lieve Herijgers wordt voorgezeten – volgt de situatie in de Hoorn van Afrika op de voet. Aangezien de Ethiopisch-katholieke eparch van Adigrat, mgr. Tesfaselassie Medhin, momenteel kerkelijk assistent van de koepel is, beschikt CIDSE over informatie uit de eerste hand. Maar verschillende lidorganisaties van CIDSE hebben ook partners in Tigray, waardoor het vaak risicovol is om publieke posities in te nemen.

De Wereldraad van Kerken (WCC) heeft in november vorig jaar al een indringende vredesoproep voor Tigray gelanceerd.

De internationale expertengroep EEPA (Europe External Programme with Africa) wijdt morgen dinsdagnamiddag tussen 14 en 16 uur Belgische tijd het tweede van een reeks webinars over het conflict aan Brutalities against Religious Leaders, Holy Places and Heritage in Tigray; registratie via https://bit.ly/3fvRhDA .