Paradoxen in de ‘eeuw van Triest’

Vele bronnen over het kerkelijke leven in de Lage Landen in de zeventiende eeuw zijn moeilijk toegankelijk. Om de onuitgegeven processen-verbaal in het Gentse stadsarchief van de ondervragingen van dertien broeders alexianen uit voorjaar van 1636 te raadplegen, moet je een bedreven paleograaf zijn. De visitatieverslagen van bisschop Antoon Triest (1577-1657), die de Leuvense historicus Michel Cloet destijds voor zijn doctoraat uitgaf, zijn in het typische Latijn van tridentijnse kerkjuristen gesteld. En wie zich in de ‘eeuw van Triest’ wil verdiepen, moet ook het Spaans van de katholieke legers, het Frans van de hogere burgerij en de volkstaal beheersen: zeventiende-eeuw Vlaams. Jan Pauwels kan het allemaal.

Tijdens zijn vrije uren zit Pauwels steevast met de neus in archiefstukken of oude drukken.

Woordvoerder

Pauwels was als gedoctoreerd germanist aan de slag bij de Koninklijke Bibliotheek van België, toen Etienne Schouppe die hem als CD&V-militant in Dendermonde kende, in maart 2008 aantrok als gedetacheerd woordvoerder op zijn kabinet als staatssecretaris voor Mobiliteit. Uiteindelijk zou Pauwels meer dan tien jaar in de Wetstraat actief blijven: na Schouppe diende hij ook bij staatssecretaris Servais Verherstraeten, Vlaams minister Joke Schauvliege, minister van Binnenlandse Zaken Pieter De Crem en uiteindelijk op het partijhoofdkwartier. Maar na een decennium kabinetsmedewerker te zijn geweest, was hij blij terug te keren naar zijn stek: het archief en de historische boekencollecties.

Het leven in de Wetstraat is hectisch en vluchtig. Jan Pauwels

Bibliofiel

Pauwels ontvluchtte de hectiek tijdens dat decennium in de Wetstraat door zijn passie voor historische verhalen te blijven cultiveren … en uiteindelijk ook delen. Nadat ik voor de Vereniging van Antwerpse Bibliofielen een catalogusnotitie bij een brochure over het Maria Troonklooster van de birgittinessen van Dendermonde had geschreven, suggereerden vrienden mij die verhalen in een boek te verwerken, vertelt hij in een interview in Tertio dat vandaag verschijnt. Dat vertellen van historische anekdotes werd Pauwels’ hobby. Na Gekroonde hoofden over de intriges aan dat Dendermondse dubbelklooster twee jaar geleden, publiceerde hij nu een tweede historische roman: Zwarte kappen.

Zwarte kappen slaat op het typische hoofddeksel van de Gentse alexianen

Alcoholisme

De alexianen zijn vandaag nog bekend om hun ontwenningscentra in Boechout en Tienen. In de zeventiende eeuw waren hun methodes om alcoholverslaving aan te pakken rudimentair, lacht Pauwels. ’s Avonds goten ze de alcoholist vol spiritualiën zodat die niemand last bezorgde. Deze cellebroeders stonden niet in hoog aanzien, maar speelden wel een sleutelrol in het stadsleven, omdat zij de zieken vervoerden en de doden begroeven. Ze kwamen uit lagere sociale milieus en werden niet op basis van spirituele of theologische bagage, maar veeleer voor hun fysieke conditie gerekruteerd. De Vader is natuurlijk ouder dan de Zoon, zegt een van hen over de Drie-eenheid voor een zeventiende-eeuwse kerkelijke rechtbank.

Door een weefselfout in hun orde hadden de Gentse alexianen geen oversten. Jan Pauwels

Concilie van Trente

Terwijl prelaten als Antoon Triest – eerst korte tijd bisschop van Brugge en later langere tijd in Gent - of de Mechels aartsbisschop Jacob Boonen de discipline en moraal van het kerkelijke personeel probeerden te handhaven, namen de Gentse cellebroeders het daarmee niet te nauw. Na uren hard labeur gingen zij zich wel vaker te buiten aan allerlei uitspattingen: drankzucht, geweld en seks. De zeventiende eeuw steekt boordevol paradoxen, vertelt Pauwels. Ons wordt doorgaans het beeld voorgeschoven van de verheven barokke kunst die de hogere klassen actief promootten ‘voor de geloofsopwekking’, maar intussen was het voortdurend oorlog en door armoede en pest lagen de lijken letterlijk op straat.

Toen Pauwels aan dit boek begon, besefte hij niet dat maatregelen tegen een epidemie ons vandaag bekend in de oren zouden klinken.

Servaas De Quinckere

In deze tweede historische roman staan twee waargebeurde verhalen centraal: de verbanning van pater Michiel Van Belle van het alexianenklooster aan de toenmalige Schokkebroedersvest in Gent en de vele spanningen rond Servaas De Quinckere, zevende bisschop van Brugge, die tientallen processen tegen zijn eigen medewerkers en pastoors voerde terwijl hij zelf openlijk samenleefde met zijn huishoudster, Anne De Lattre. Jan Pauwels slaagt erin die twee intriges meesterlijk tot leven te wekken; de historische scènes die hij rond die ware feiten weeft, baseert hij trouwens stuk voor stuk ook op archief- en bronnenonderzoek, zoals hij in een nawoord zorgvuldig uitlegt.

Wat bij een ander historicus dorre materie met voetnoten wordt, leest bij Pauwels als een trein.

• Jan Pauwels, Zwarte kappen. Twee waargebeurde verhalen in spiegelbeeld, Antwerpen, Davidsfonds Uitgeverij, 350 pagina’s, 23,50 euro.
• Benoit Lannoo had een uitgebreider gesprek met Jan Pauwels in Achterkrant van Tertio nr. 1.075 van vandaag woensdag 16 september 2020.