‘Alles in ons wereldbeeld komt voort uit het christendom’

„All you need is love”, zongen The Beatles en dat is dus puur christelijk. Almaar meer mensen wijzen het geloof van hun voorouders af, maar toch blijven ze er herkenbare erfgenamen van. De Britse historicus Tom Holland, specialist van de Romeinse wereld, legt in zijn jongste boek Heerschappij de christelijke grondlagen van de westers geschiedenis en van ons hele denken bloot.

Pas toen Tom Holland in Irak een stad bezocht waar islamitische terroristen mensen hadden gekruisigd, drong de betekenis van de kruisiging echt tot hem door. „Dat God stierf aan het kruis, is waanzin. Toch werd het kruis het symbool van de overwinning van leven op dood en van de zwakken op de machtigen”, zegt hij. „De tweede paradox is dat de kruisvaarders hetzelfde symbool droegen en dat het ook prijkte op slavenschepen.”

– Vanwaar uw fascinatie voor de oudheid en het vroege christendom?
Als kind hield ik van het geweld, de terreur en de wreedheid van de dieren uit de prehistorie. In het verlengde daarvan ligt mijn fascinatie voor de rijken van de oudheid, een opwindende wereld vol glamour. In vergelijking daarmee kwam het christendom me nogal vervelend over. Julianus de Afvallige, de keizer die het christendom verwierp, zei: „Bleke Galileër, door jouw adem is de wereld grijs geworden.” Wel, dat dacht ik ook. Mijn jongste boek is een verontschuldiging voor die dwaasheid. Hoe meer ik als volwassene nadacht over de wereld van de oudheid, hoe buitenaardser ik die ging vinden. Waarom beschouwen we vandaag moraal en waarden als anders dan toen? Omdat we alles van de klassieke wereld door een christelijke bril zien. Alles in ons wereldbeeld komt voort uit het christendom.
– Ook onze visie op religie?
Religio betekende oorspronkelijk niet godsdienst, maar een soort verzekeringspolis tussen goden en mensen, bekrachtigd door offers en festivals. Voor de christenen is er slechts één God, en dus slechts één religie. De Kerk biedt mensen godsdienst en geloof aan als weg naar het eeuwige leven. Tegenover de religio staat het saeculum, een wereld die steeds weer vergaat. In het Europese denken ontstond de opvatting dat ons leven seculier is en dat het religieuze bestaat in de marge daarvan. Als wij vandaag islam of jodendom een godsdienst noemen, dan is dat een christelijke opvatting. Het begrip jodendom ontstond omstreeks 300 als een spiegel voor christenen. Pas in de negentiende eeuw gingen Joden zichzelf beschouwen als een godsdienst in plaats als de natie van Israël. Door jodendom of islam te beschouwen als een religie, christianiseren we ze eigenlijk.

– Vanaf de achttiende eeuw staat het christendom onder druk. Heeft het nog toekomst?
De Franse Revolutie en de Verlichting, waarop vele seculieren zich vandaag beroepen, zijn in wezen christelijk. Vanaf de achttiende eeuw werd het mode godsdienst [node:field_streamers:0] aan te vallen. Het willen breken met bijgeloof en een achterlijke Kerk, komt echter van de protestanten. Het idee dat er universele waarden bestaan, dat alle volkeren het licht moet worden gebracht en afgodsbeelden moeten verdwijnen, is de kern van het christendom. De basis ervan is het Oude Testament. Jesaja spreekt van een volk dat het licht ziet en Jeremia over het neerhalen van de afgodsbeelden. We geloven nog altijd in het bovennatuurlijke, maar dan in een seculiere vorm. Mensenrechten bestaan niet echt, ze zijn even theologisch als God.
– Wat dan met God en Jezus?
Aan het einde van mijn boek laat ik de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche aan het woord die begreep dat het wegvallen van het godsgeloof niet inhoudt dat de invloed van het christendom verdwijnt. Humanisten, socialisten, eigenlijk zijn ze allemaal christenen. Ze geloven immers in een universele, gemeenschappelijke mensheid. De nazi’s daarentegen waren de eersten sinds keizer Constantijn die de basis van het christendom verwierpen. Ze haalden het idee onderuit dat de sterken de zwakken moeten helpen. De schok na de nederlaag in 1945 was zo erg dat we geen kerkinstituten meer nodig hebben als morele bakens. Hitler is het tegenovergestelde van Christus, diens schaduw. Kijk naar de nazi’s en doe niet als zij. Volstaat dat? Hebben we toch niet het christelijke verhaal nodig?
– Ziet u zelf een antwoord?
In alles wat ik ben en onderneem, herken ik sporen van het christelijke verhaal. Geloof ik dan ook in de verrijzenis en in de hemel? Er zijn momenten waarop ik dat zou willen, maar dat niet kan. Ik geloof liever in de originele mythen dan in de schaduwen ervan. Ons probleem is dat wij het vertrouwen in onze eigen verhalen verloren. Hoe meer het Westen inboet aan macht, hoe duidelijker het wordt dat wat we veronderstelden als zijnde universeel, eigenlijk christelijk is. De geschiedenis van het christendom is echter een voortdurende beweging. We vergeten dat het geloof uit Afrika naar ons is gekomen. En kijk, vandaag komen er opnieuw missionarissen uit Afrika naar Europa.

Tom Holland, Heerschappij. Hoe het christendom het Westen vormde, Athenaeum/ Polak & Gennep, Amsterdam, 2020, 640 blz., 29,99 euro, ISBN 978 90 2530 567 3.
Reageren op dit artikel? Dat kan op www.kerkenleven.be