Gezocht: het authentieke zelf

In onze tijd zoeken velen naarstig zichzelf. Wat betekent dat echter, ‘authentiek jezelf zijn’. En laat dat ‘zelf’ zich wel zomaar vinden?

Op zoek naar wijsheid over het ‘authentieke zelf’ belanden we al gauw in West-Vlaanderen. Geert Van Coillie is filosoof, in het bijzonder geïnteresseerd in het denken van de Franse literatuurwetenschapper, historicus en filosoof René Girard (1923-2015), en leerkracht klassieke talen in Roeselare. Liesbeth Degryse is theoloog en als vormingswerker verbonden aan CCV, partner in christelijk vormingswerk in het bisdom Brugge.
– ‘Authentiek jezelf’ zijn. Wat roept dat spontaan bij u op?
Liesbeth Degryse • Voor mij heeft dat te maken met het ten diepste mens worden, de mens worden waartoe God je uitnodigt. Mens zijn met je talenten en je schaduwkanten, zonder die twee te over- of onderschatten, al is er natuurlijk ruimte voor persoonlijke groei.
Geert Van Coillie • Ja, zelfaanvaarding lijkt me een belangrijk aspect van authenticiteit, een begrip dat in onze tijd toch vaak verkeerd wordt begrepen. Tegenwoordig wordt het zelfs gekoppeld aan het marktdenken dat je voortdurend uitdaagt een soort ideale ‘ik’ te presenteren, aan branding te doen alsof je een merk bent. Daartoe worden we permanent verleid door sociale media, onszelf etaleren op een haast pornografische manier.
Ik denk echter dat we net moeten erkennen dat [node:field_streamers:0] het ‘zelf’ eigenlijk iets erg onduidelijks is. Ten diepste weten we niet wie we zijn. Bovendien heb je altijd de blik van de ander nodig om jezelf te kennen. We zijn geen losstaande individuen die vervolgens een soort contractuele verbintenis aangaan met andere individuen. Ik word als mens altijd al bewoond door de ander. Waar ik eindig en waar de ander begint, dat kun je niet scherp aflijnen. Authentiek zijn heeft dus wellicht veeleer wat te maken met het vinden van een gepaste afstand en relatie tot de anderen.
Liesbeth Degryse • Ook ik bemerk in onze cultuur een neiging om de klemtoon te leggen op de zelfverwezenlijking. Vanuit christelijk perspectief betekent zelfverwezenlijking daarbij nooit ‘zelfverlossing’. Het is immers een Ander die ons verlost, die ons soms openbreekt en onszelf leert kennen en aanvaarden.
–Wat heeft die christelijke traditie ons te leren over authentiek zijn?
Liesbeth Degryse • Psalm 139 verwoordt: „Gij kent mij beter dan ik mezelf ken.” Je bent als mens inderdaad altijd een soort open ruimte. We kunnen onszelf proberen te leren kennen, mede dankzij onze relatie met anderen, maar God graaft dieper. Dat ervaar ik zelf wanneer ik bid voor anderen. Ik doorgrond immers noch mezelf noch die andere persoon ten volle. Zoals de dichter Rilke het treffend zei, liefhebben [node:field_streamers:1] is waken bij de eenzaamheid van de ander. We blijven als mensen tegenover elkaar altijd eenzaam. Je kunt de ander nooit helemaal kennen. God doet dat wel. Hij is als de dragende grond die ons verbindt.
Geert Van Coillie • Priester Patrick Perquy zei dat elke mens in zichzelf een soort geheim draagt. Je kunt dus nooit voor eens en voor altijd vastleggen wie jij bent of wie de ander is.
In zijn eerste brief aan de Korinthiërs schrijft Paulus, in de vertaling van de Naardense Bijbel: „Ja, nú kijken wij met een spiegel in een raadsel, maar dán: van aangezicht tot aangezicht!” Als mensen zijn we altijd spiegelende wezens. We vergelijken ons, hebben modellen en rivalen, vragen ons af hoe anderen naar ons kijken.
„Nú ken ik ten dele, dán zal ik ten volle kennen, zoals ik ten volle word gekend”, vervolgt de tekst. Authenticiteit is altijd iets wederzijds: kennen en gekend worden, zien en gezien worden. De spiegel wijst ook op het feit dat authenticiteit een grensbegrip is, het ontsnapt ons. Als je bij jezelf denkt, als een soort voornemen: „Ik ga vandaag nu eens voluit mezelf zijn”, is dat de beste manier om erin te mislukken. Authentiek zijn is geen eigenschap, maar veeleer iets dat ons bij momenten overkomt.
Liesbeth Degryse • Het heeft te maken met loslaten en openheid. Carl Gustav Jung [node:field_streamers:2] gebruikt het beeld van het spelende kind en de mystieke literatuur kent het principe van God de ruimte geven om ‘in jou te gebeuren’. Het is dus geen kwestie van pure wilskracht, want dan kom je weer uit bij die zelfverlossing.
Geert Van Coillie • Precies. In het postmoderne denken is het zelfs niet louter een kwestie van jezelf te ontwikkelen, maar jezelf heruit te vinden of te ontwerpen, zoals artiesten als David Bowie in de jaren 1970 voortdurend probeerden te doen. Het eigenaardige is: hoe meer mensen denken dat ze zichzelf moeten ontwerpen, hoe meer ze op elkaar beginnen te gelijken. En dat terwijl authenticiteit net de openheid is voor het andere.
– Sommige mensen laten partner en kinderen maandenlang achter om zichzelf te zoeken op een berg in een ver land. Is dat zinvol?
Liesbeth Degryse • De mysticus Jan van Ruusbroec wees er in de dertiende eeuw al op dat we als mens een neiging hebben op zoek te gaan naar een soort innerlijke rust. Op zich is daar niks verkeerds mee, maar we moeten opletten dat we die rust niet opvatten als een eindstadium. Ruusbroec zegt dat ze immers een soort leegte met zich meebrengt. Daarin schuilt een uitnodiging om niet in je eentje te blijven, maar om in het gebed in relatie te treden met God.
Geert Van Coilli • René Girard spreekt over een ‘authentieke [node:field_streamers:3] bekering’. Dat wil zeggen dat je je terugtrekt uit de maalstroom van concurrentie, competitie en het voortdurende vergelijken om opnieuw je ‘authentieke ik’ te vinden, maar tegelijk ook de ‘authentieke ander’. Die twee gaan altijd samen. Dat neemt niet weg dat mensen zich soms ook moeten kunnen terugtrekken om opnieuw bij zichzelf te komen. In die zin kunnen dergelijke ‘retraites’ een soort helende betekenis hebben.
– Nog even terug naar dat citaat van Paulus. Sluit authentiek zijn het navolgen van modellen uit?
Geert Van Coillie • Neen, integendeel, zou ik zeggen. Geloofwaardige modellen zijn net erg belangrijk. Ook in het christendom is dat zo. Wat het precies betekent om christen te zijn, kun je niet zomaar voor eens en voor altijd definiëren, maar je kunt je wel laten inspireren door voorbeelden. Dat is wat een heilige zou moeten zijn. En uiteraard is er bij uitstek het principe van de navolging van Christus.
Liesbeth Degryse • Belangrijk is wel dat we de heiligen niet beschouwen als perfecte mensen, want dat zijn ze vaak niet, getuigen hun levensverhalen. Authentiek zijn laat ruimte voor kwetsbaarheid, vallen en opstaan.
Geert Van Coillie • Absoluut, en dat staat in schril contrast met de dwingende idealen die ons al te vaak worden voorgeschoteld en in hun ban houden.