Een nieuw huis voor God
Moeten er nieuwe – hedendaagse, ecologische, multifunctionele – kerken worden gebouwd?
Wie meent dat er bij ons geen nieuwe kerken meer worden gebouwd, vergist zich. In Brugge ligt een ambitieus plan van de Emmaüsparochie op tafel voor een nieuw pand met vierhonderd zitplaatsen dat vijf bestaande kerkgebouwen wil vervangen. Ook worden enkele door brand verwoestte kerkgebouwen opnieuw (gedeeltelijk) opgetrokken en dankzij een legaat verrijst in Herentals weldra ook een nieuwe kerk.
„Het kerkenlandschap is volop in beweging en vandaag liggen de kaarten volstrekt anders dan vijf jaar geleden”, zegt Niek De Roo, coördinator van het Vlaamse Projectbureau Herbestemming Kerken. „In heel West- Europa is de situatie dezelfde. Het aantal priesters, kerkgangers en kerkelijke uitvaarten krimpt snel. Waren bij aanvang van ons project, dat een toekomst wil uittekenen voor de parochiekerken in Vlaanderen, de ogen van veel kerkbesturen nog gericht op een eventuele nevenbestemming, dan zijn vandaag sluiting en herbestemming geen taboe meer en realistische opties. Tegen die voortdurend evoluerende situatie moet de bouw van nieuwe kerken worden afgewogen. Het minste dat je kunt zeggen, is dat het nu niet het moment is.”
In Herentals was de Vlaamse Bouwmeester betrokken bij de uitwerking van een hedendaags gebouw dat de vorm krijgt van een bescheiden open kapel. De vervanging van een noodkerk was een clausule in een legaat. Bij de heropbouw van afgebrande beschermde kerkgebouwen, onder meer in Westkapelle en Anzegem, werd de liturgische ruimte verkleind of slechts gedeeltelijk heropgebouwd. De afgebrande kerk in Galmaarden wordt niet meer heropgebouwd als kerk, maar binnen de muren komt er een overdekt marktplein en een bibliotheek.
„Jawel, nieuwe kerken bouwen heeft beslist zin, al begrijp ik dat velen buiten zowel als binnen de Kerk het daar moeilijk mee hebben”, zegt Samuel Goyvaerts, docent liturgie en sacramenten aan de Tilburg School of Catholic Theology. „Vlaanderen telt inderdaad veel beschermde kerkgebouwen die de gemeenschap veel kosten. Tegelijk is er een [node:field_streamers:0] ombouw van het parochielandschap bezig. Liturgie vieren gebeurt echter altijd in relatie met cultuur en kunst. Geen nieuwe kerken meer optrekken, is voor een stuk de band met de cultuur lossen en dat zou jammer zijn.”
Feit is dat de meerderheid van de kerken werden gebouwd voor een manier van liturgie die niet langer de onze is. „Van de huiskerken over romaanse dorpskerken tot barokke tempels, het kerkgebouw evolueerde mee met de tijd”, zegt Samuel Goyvaerts. „In Duitsland en Frankrijk worden nieuwe kerken gebouwd, die voldoen aan alle verschuivingen in de liturgie. Daarnaast zijn nieuwe kerken multifunctioneel en spreken ze ook niet-christenen aan. Ze zijn soberder, duurzamer en ecologischer en ook nadrukkelijker een plek van stilte. De liturgie is bovendien bepalend voor die architectuur. Het is niet zozeer de clerus die celebreert, maar de gemeenschap die viert. De liturgie is het hoogtepunt en de bron van de gemeenschap.”
Wat dan met de vele oude kerkgebouwen? „Niet overal kan de gemeenschap in een ellipsvorm rond het altaar zitten”, weet Samuel Goyvaerts. „We stellen vast dat in nieuwe opstellingen wel wordt nagedacht over de plaats van ambo en altaar, de gemeenschap en hun onderlinge relatie. In vele ontwerpen wordt bovendien de doopvont geherwaardeerd. Opdelen van de ruimte in een liturgisch en een parochiegedeelte is beslist een optie, al blijft elk kerkgebouw anders en heeft zijn eigen verhaal.”
„Ik hoop dat de meeste kerken in Vlaanderen overeind blijven,” zegt Niek De Roo, „want kerkgebouwen zijn deel van ons collectieve geheugen en hebben de veerkracht om zich aan te passen aan nieuwe situaties. Herbestemming en herinrichting zijn echter complexe procedures. Na jaren overleg en plannen gaan we op vele plaatsen in Vlaanderen nu richting uitvoering. Ik spreek ook graag over de ‘onbestemde’ kerk, als tijdelijke optie zonder zware investeringen voor een definitieve functie. De leegte, de stilte en de ruimte zijn kwaliteiten op zich.”
Reageren op dit artikel? Dat kan op www.kerkenleven.be