‘Pacem in Terris’, de encycliek die na 60 jaar blijft inspireren

Op 11 april 1963, toen Witte Donderdag, werd de encycliek Pacem in Terris (Over vrede op aarde) gepubliceerd. Een zestigste verjaardag die Paul Lansu, bestuurder van Pax Christi International, niet zonder meer wil laten passeren. Op woensdag 12 april is hij voorganger van het wekelijks Oecumenisch Middaggebed van de Antwerpse Raad van Kerken. Tijdens het gebed wil hij het belang duiden van de laatste encycliek die paus Johannes XXIII schreef.

‘Pacem in Terris werd geschreven in volle Koude Oorlog’, legt Paul Lansu de ontstaansgeschiedenis van de encycliek uit. ‘Twee jaar eerder werd de Berlijnse Muur opgetrokken als fysiek symbool van de scheiding van de twee machtsblokken.

De periode werd gekenmerkt door een enorme bewapening aan beide kanten van het IJzeren Gordijn.

Dat leidde in 1962 tot de Cubaanse rakettencrisis. Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov plaatste kernraketten in Cuba die het zuiden van de Verenigde Staten konden treffen. De wereld stond op de rand van een kernoorlog. Johannes XXIII speelde een belangrijke rol in het verminderen van de spanning door een boodschap te sturen naar zowel Moskou als Washington. Hij las die boodschap voor op Radio Vaticaan en de volgende dag werd ze zelfs gepubliceerd door de Pravda, het partijorgaan van de Sovjetunie.’

Kernoorlog in het achterhoofd

‘De paus had ongetwijfeld de mogelijkheid van een kernoorlog, door toeval of onvoorziene omstandigheden, in het achterhoofd toen hij zijn encycliek over de vrede schreef’, meent Paul Lansu. ‘Pacem in Terris maakte de weg vrij voor het groeiende inzicht van de Kerk dat kernwapens en de volledige implementatie van mensenrechten niet naast elkaar kunnen bestaan. Ze staan haaks op de roep om menselijke veiligheid. Nu de wereld worstelt met de vraag hoe de proliferatie van kernwapens kan worden gestopt, is het tijd dat het morele standpunt van de Kerk tegen kernwapens opnieuw duidelijker wordt gehoord.’

Op het moment dat Johannes XXIII de encycliek publiceerde, wist hij dat hij niet lang meer te leven had. ‘Daarom was het niet de paus, maar wel kardinaal Leo Seunens die de brief voorlas tijdens de bijeenkomst van de Verenigde Naties in mei 1963’, legt Paul Lansu de link met de Belgische Kerk. Paus Johannes XXIII stierf op 3 juni 1963.

Alle mensen van goede wil

‘Zestig jaar na datum blijft de encycliek heel actueel’, vervolgt Paul Lansu. ‘Het is een encycliek over vrede en menselijke waardigheid die kan gezien worden als het Magna Carta van de wereldwijde christelijke vredesbeweging.

Een geordende samenleving kan in vrede leven door vier kernbegrippen te respecteren: waarheid, rechtvaardigheid, liefde en vrijheid.

Heel opmerkelijk aan Pacem in Terris is dat Johannes XXIII zich niet enkel richt tot katholieken, maar tot ‘alle mensen van goede wil’ die de vier kernbegrippen willen nastreven. Wat meteen de vraag doet rijzen of er ook mensen van slechte wil zijn’, merkt de bestuurder van Pax Christi International op.

Het verheugt Paul Lansu alvast dat paus Franciscus in zijn encyclieken dezelfde weg bewandelt. ‘Zowel met Laudato Si’ uit 2015 als met Fratelli Tutti uit 2020 richt de paus zich tot alle mensen van goede wil. Ook zijn jaarlijkse boodschappen voor de Wereldvredesdagen op 1 januari zijn gericht aan alle mannen en vrouwen van goede wil als ambachtslieden van vrede. Het streven naar vrede is de eerste fundamentele natuurwet. Wij mensen zijn geschapen om in vrede met elkaar en met God te leven. De vredesencycliek blijft ons, ook na zestig jaar, inspireren om de weg van gerechtigheid en vrede te blijven gaan.’

• Het Oecumenisch Middaggebed van de Antwerpse Raad van Kerken vindt plaats op woensdag 12 april om 11 uur in de Ignatiuskapel van de studentenparochie in Antwerpen (Prinsstraat 13a).

(Lees onder de foto de verklaring van Pax Christi Vlaanderen n.a.v. de 60ste verjaardag van de encycliek.)

Vrede op aarde vandaag

Op 11 april 2023 is het 60 jaar geleden dat paus Johannes XXIII zijn vredesencycliek Pacem in Terris als zijn testament aan de wereld schonk. De zwaar zieke paus koos hiervoor het feest van Witte Donderdag. Door de voetwassing en met de instelling van de eucharistie liet Jezus op de avond vóór zijn dood ons zijn testament na.  

Waarheid, rechtvaardigheid, liefde en vrijheid zijn in ‘Pacem in Terris’ de vier onmisbare pijlers om vrede tot stand te brengen. Pax Christi Vlaanderen stelt de vraag hoe we deze vier pijlers vandaag moeten verstaan in onze zoektocht naar een nieuwe vrede.

Waarheid, geduid als waarachtigheid, is de eerste vereiste om tot vrede te komen. In de Bijbel zijn trouw en waarachtigheid, doorheen de geschiedenis, de eerste kenmerken van Gods handelen. Met het oog op een nieuwe toekomst voor India noemde Mahatma Gandhi zijn geweldloze inzet ‘satyagraha’, of de kracht van de waarheid. Waar leugen en ‘fake news’ overheersen is vrede zo goed als onmogelijk.

Rechtvaardigheid is de tweede pijler om aan vrede te werken. De Bijbelse profeten benadrukken dat we God niet kunnen dienen zonder rechtvaardig te zijn. “Leert goed te doen, zoekt het recht, weerstaat een verdrukker; doet recht aan de wees, verdedigt de weduwe!” (Jesaja 1, 17) Jezus van Nazareth verwacht van wie hem volgt een meer dan gewone gerechtigheid. Het onrecht waarin miljoenen mensen leven schreit ten hemel. Zonder rechtvaardigheid kan vrede niet echt bestaan.

Liefde, de derde pijler, is gebaseerd op mededogen en barmhartigheid. Een vredevolle samenleving ontstaat door ontmoeting in een geest van dialoog, door vergeving, verzoening en attentvolle zorg voor elkaar. Voor een harmonieus samenleven is dat belangrijker dan goede wetten.

Ook doordachte vrijheid in spreken en handelen is onmisbaar. De kern van ons mens-zijn, onze levensovertuiging en ons geweten situeert zich in een innerlijke geestelijke ruimte, waardoor we vrij kunnen kiezen voor wat het leven opbouwt en waardoor we weerstand kunnen bieden aan wat het leven en de menselijke waardigheid vernietigt. Zonder die vrijheid leven we geknecht, als slaven.

Alle gelovigen en alle mensen van goede wil worden 60 jaar na Pacem in Terris opnieuw uitgedaagd om vanuit de vier genoemde pijlers aan een rechtvaardige vrede te werken. De gebundelde, geweldloze kracht van velen is ons antwoord op geweld, vergelding en wraak. Wettige zelfverdediging maakt ook deel uit van de sociale leer van de Kerk en van het internationaal recht. Een rechtvaardige oorlog is evenwel een contradictie. Eenmaal wapengeweld is losgebarsten stopt de spiraal van geweld niet meer.

In geval van oorlog moet één partij met inzet van steeds dodelijker wapens de andere partij proberen te overwinnen. Alleen door discrete bemiddeling van onpartijdige derden kan deze impasse worden doorbroken. Door volgehouden dialoog komt er dan ruimte vrij voor de strijdende partijen voor een waarachtig vredesoverleg zonder vrees voor manipulatie en zonder leugen.

Zijn er mensen en instanties die dit kunnen bewerken? Kan de huidige secretaris-generaal van de Verenigde Naties dit bewerkstelligen, of een ongebonden politieke leider, of voorgangers in Kerken en godsdiensten, of deskundigen van vredesinstituten en internationale overlegorganen, of misschien bezielers van vredesbewegingen en sociale netwerken? 

De encycliek Pacem in Terris van 60 jaar geleden roept ons meer dan ooit op om rechtsomkeer te maken, weg van de afgrond. Paus Franciscus vraagt ons te kiezen voor een broederlijk en zusterlijk samenleven zonder geweld en zonder wraak. In zijn encycliek ‘Fratelli tutti’ drukt hij ons op het hart: “Oorlog is altijd een mislukking van de politiek en de mensheid, een schandelijke capitulatie, een hartverscheurende nederlaag ten opzichte van de machten van het kwaad. Laten we het niet bij theoretische discussies houden, maar de wonden van de slachtoffers aanraken en ons inleven in het leed van de getroffenen.” (nr. 261)

Dit is een hartenkreet om met veel moed en durf te zoeken naar een uitweg uit de wrede oorlog in Oekraïne, maar evenzeer om te werken aan oplossingen voor de langdurige oorlogen in het Midden-Oosten, Oost-Congo, Myanmar en andere plaatsen. De volledige realisatie van het internationaal verdrag tot uitbanning van alle kernwapens blijft intussen  een topprioriteit met het oog op de toekomst van de aarde, ons gemeenschappelijk huis.

‘Vrede op aarde’ is de opdracht waarvoor Pax Christi Vlaanderen in haar jubileumjaar 2023 onverminderd kiest, samen met alle mensen van goede wil. Ons ‘Manifest voor vrede. Pleidooi voor collectieve veiligheid en duurzame vrede’ kan daarbij een onderbouwde hulp en bron van inspiratie zijn.

“Laat thans de traagheid voorbij zijn!  Zij ontmoeten elkander, genade en waarheid, gerechtigheid en vrede – zij kussen elkaar.” (Psalm 85, vers 9b; 11)

Verklaring Pax Christi Vlaanderen bij de 60ste verjaardag van de encycliek ‘Pacem in Terris’