Standpunt Johan Van der Vloet in Tertio: Religieuze onwennigheid

Hoe gaan we om met religie en meer bepaald met de christelijke wortels van onze samenleving? De derde aflevering van De geschiedenis van Vlaanderen bevat in dat opzicht enkele interessante passages. Tom Waes had het uitgebreid over de Vita Sancti Amandi en de kerstening van Vlaanderen. Een historicus wist te melden dat het verhaal van Vlaanderen niet kan worden verteld zonder stil te staan bij de terugkeer van het christendom, toen het zijn waarden en cultuur bracht in het Frankische rijk. Even verder zei Waes zelf: Of je nu gelovig bent of niet, het christendom heeft een grote rol gespeeld. En ook: Misschien kan die religie je niet veel schelen, maar de kronieken, geschreven door de monniken, zijn nu eenmaal onze beste bron van informatie.

Op zoek naar de wortels

In ons dossier over geschiedenis (Tertio nr. 1197 van 18/1) schreven we dat belangstelling voor het verleden uitdrukt hoe we zoeken naar betekenis in het heden. We hebben in onze tijd het gevoel aan een razend tempo meegesleept te worden in veranderingen. Socioloog Zygmunt Bauman spreekt van het ‘vloeibare leven’ (liquid life): onze samenleving kan niet meer rekenen op enige stabiliteit en dat maakt ons angstig en onzeker. Geschiedenis spreekt over onze wortels en geeft ons opnieuw een plek in de wereld. Wij hebben zo’n samenhang nodig. De christelijke invloed in die geschiedenis behoort ook tot dat verhaal. Die herontdekking blijkt verrassend.

Positivisme

In de uitzending klonken verwondering en bewondering, vermengd met een zekere gêne. Vanwaar die onwennigheid met betrekking tot onze christelijke wortels? Dat we het Vlaamse – en bij uitbreiding het Europese – verhaal niet kunnen begrijpen zonder de diepgaande invloed van het christendom op onze waarden, schuurt blijkbaar. Wie in deze tijd over geloof praat, merkt bij nogal wat tijdgenoten dat het onmogelijk is om nog ‘aan religie te doen’. De overtuiging die daarachter schuilt, is dat de wetenschap het onmogelijk maakt nog over God te spreken, laat staan je aan God toe te vertrouwen. Geloven wordt beschouwd als een stadium dat voorgoed voorbij is, wat de facto betekent dat een weldenkend mens niet gelovig kan zijn. Het zijn hardnekkige gedachten die in hun strafste vorm stammen uit de visie van de 19de-eeuwse filosoof Auguste Comte. Volgens hem evolueert de geschiedenis naar een positivistisch stadium: de wereld kun je volledig verklaren en laten regeren door de positieve wetenschappen.

Geloof en kennis

Rik Torfs ontmaskert die dogmatische interpretatie van wetenschap in zijn nieuwste boek, waaruit Tertio deze week in primeur een fragment publiceert. Denken dat wetenschap geloof uitsluit, zegt Torfs, is van wetenschap religie maken. En precies daardoor verliest ze haar wetenschappelijk karakter. Geloof en kennis worden volledig gescheiden. Die splitsing vindt zijn oorsprong bij paus Pius X: door zijn veroordeling van het modernisme blokkeerde hij het gesprek met het kritische denken. God raakte opgesloten in kerkelijke zekerheden die Hem geen groeikansen meer gaven en verdween haast geruisloos, aldus de hypothese van Torfs.

Groei-impulsen

Dat het christendom een ‘straf verhaal’ was in de geschiedenis, zoals Tom Waes het noemt als hij het leven van Amandus vertelt, mag duidelijk zijn. Intellectuele eerlijkheid gebiedt vriend en vijand dat te erkennen. Kan het vandaag opnieuw zo’n verhaal worden? Als het christendom nog iets wil betekenen, is een echt gesprek met het hedendaagse denken essentieel.

Jammer dat christenen nauwelijks nog deelnemen aan het intellectuele debat. Dat heeft niet alleen te maken met de media die gelovigen daartoe onvoldoende kansen bieden. Het ligt ook aan henzelf.

Het ontbreekt christenen vaak aan een gezond zelfbewustzijn en dapperheid om in te gaan op kansen tot gesprek. Lijden christenen in Vlaanderen zelf niet aan onwennigheid en zelfs aan religieuze schaamte? Het christelijk geloof heeft in de geschiedenis van het denken over mens en wereld niets minder dan een revolutie teweeggebracht en die boodschap is nu meer dan ooit relevant. We staan met z’n allen voor immense uitdagingen die een menswaardige toekomst bedreigen. Zoals de betreurde theoloog en psychoanalyticus Maurice Bellet het uitdrukte: Het christendom is nog maar pas begonnen. Niet als macht, maar als inspiratie en openheid voor de wereld.

• Dit Standpunt van hoofdredacteur Johan Van der Vloet verschijnt in Tertio nr. 1.198 van woensdag 25 januari 2023.
• Voor een gratis proefnummer van of een abonnement op Tertio.