Wie was de échte Sinterklaas? 5 rake vragen
1. Op wie is Sinterklaas gebaseerd?
De oorspronkelijke ‘Sint-Nicolaas’ was Nicolaas van Myra. Hij leefde van ca. 270 tot 342 en was bisschop van Myra, in het toenmalige Lycië. Dat ligt nu langs de zuidkust van Turkije, maar behoorde op dat moment toe aan het Romeinse rijk.
Nicolaas werd op 19-jarige leeftijd tot priester gewijd door zijn oom, die bisschop was. Nicolaas werd zelf ook bisschop, en was erg geliefd door de vele goede daden die hij volgens de overlevering verrichte. Hij stierf op 6 december 342 op de — voor die tijd — gezegende leeftijd van 72 jaar.
In 550 werd Nicolaas van Myra heiligverklaard: Nicolaas werd Sint-Nicolaas en boven zijn graf nabij Myra verrees een basiliek. Ook na zijn dood bleef zijn naam over de tong gaan; pelgrims trokken naar zijn graf om er te bidden.
Hieronder: portret van Sint-Nicolaas van Myra door de Venetiaanse schilder Carlo Crivelli.
Maar hoe kwam hij uiteindelijk in Italië terecht? (En niet in Spanje) > Lees verder onder de foto.
2. Hoe kwam hij uiteindelijk in Italië terecht?
In 1087 werden de beenderen van Sint-Nicolaas weggehaald uit Myra, uit vrees dat de Seltsjoeken ze zouden vernietigen. Twee Italiaanse steden maakten aanspraak op het stoffelijk overschot: het zuidelijke Bari en het noordelijke Venetië. Allebei beweerden ze dat Nicolaas van Myra tijdens een rondreis door Italië had gezegd dat hij in hun stad wilde begraven worden. Bari schoot het snelst in actie en zond een schip naar Myra om het stoffelijk overschot van Nicolaas over te brengen. De resten werden begraven in een nieuwe crypte in Bari, waarrond de Sint-Nicolaasbasiliek zou verrijzen. Die basiliek werd een pelgrimsoord voor gelovigen uit heel West-Europa.
Opmerkelijk: ook de San Nicolò-kerk in Venetië beweert resten van Sint-Nicolaas te huisvesten, want ook Venetianen zetten eind de 11de eeuw koers naar zijn graf in Myra. Onderzoek in 1992 leek aan te tonen dat de beenderen uit Bari en Venetië complementair zijn, en dus wel eens van hetzelfde geraamte van een ongeveer 70-jarige persoon afkomstig kunnen zijn. In dat geval was de delegatie uit Bari wat slordig, waardoor er nog iets overbleef voor de Venetianen.
Hieronder: de Sint-Nicolaasbasiliek in Bari
Hoe schopte Sint-Nicolaas het tot de grootste kindervriend aller tijden? > Lees verder onder de foto.
3. Hoe werd Sint-Nicolaas zo’n populaire kindervriend?
In 550 werd Nicolaas van Myra heiligverklaard, later kreeg hij een plaats op de heiligenkalender van de rooms-katholieke kerk, op 6 december dus, zijn sterfdag. Wereldwijd werden honderden kerken aan hem gewijd, dicht bij huis o.a. de Sint-Niklaaskerk aan de Korenmarkt in Gent.
Dat Sint-Nicolaas zo bekend werd, komt onder meer omdat hij figureerde in de Legenda aurea, een lijvig boek vol heiligenlevens dat in de late Middeleeuwen erg populair was. In verscheidene musea kan je nog een exemplaar van dat boek bekijken. (Zie foto onderaan deze tekst.)
Eén van de verhalen over Sint-Nicolaas gaat als volgt.
Een arme man met drie dochters kon onmogelijk drie keer een bruidsschat ophoesten. Toen hij op het punt stond de dochters te verkopen als slavin, werd drie keer een buidel met goud naar binnengegooid. Volgens de legende kwamen die buidels terecht in de schoenen van de dochters, die voor de haard stonden te drogen. Mogelijk gaat het gebruik om te gooien met snoep en chocoladen munten daarop terug.
In andere legendes duikt Sint-Nicolaas op als redder of weldoener van kinderen.
In de middeleeuwen werden mirakelspelen opgevoerd waarin Sint-Nicolaas verscheen en ‘brave’ kinderen beloonde. Zo werd Sint-Nicolaas de kinderheilige bij uitstek.
Een andere toepassing was de klaaskoek, die jongens aan het meisje van hun dromen gaven. Als het meisje de klaaskoek aannam, lag er een huwelijk in het verschiet. Al in de 15de en 16de eeuw bestond het gebruik om een schoen te zetten. Kinderen deden dat thuis, maar ook armen zetten hun schoen in de kerk, zodat rijkere burgers er iets konden instoppen.
Hieronder: een exemplaar van de Legenda aurea.
Waarom ziet Sinterklaas eruit zoals hij eruitziet? (En komt hij nu echt niet uit Spanje?) > Lees verder onder de foto
4. Hoe ontstond de hedendaagse Sinterklaas (uit Spanje)?
In 1850 publiceerde een Nederlandse onderwijzer en dichter, Jan Schenkman, het prentenboekje Sint Nikolaas en zijn knecht. Het werd ook bij ons druk gelezen en verspreid en nog 50 jaar lang herdrukt. In het boek introduceert Schenkman tal van elementen die we vandaag nog altijd verbinden met Sinterklaas: het paard, rijden op de daken, cadeaus via de schoorsteen, een zwarte knecht én zijn komst met een stoomboot uit Spanje. Het is ook de oudste druk waarin het klassieke lied Zie ginds komt de stoomboot uit Spanje weer aan voorkomt, dus vermoedelijk is Schenkman daarvan de (mede)auteur.
Waarom Spanje? Bari werd een tijdje bezet door Spanje (‘Kroon van Aragon’), maar dat gaat terug tot de 12de eeuw. Er was later de Spaanse bezetting van de Nederlanden – namen zij een Spaanse traditie mee? Of is het een puur verzinsel van Jan Schenkman? Het blijft onduidelijk.
Belangrijker is dat Schenkman de Sint een upgrade gaf: van een strenge man die ‘stoute’ kinderen bang maakte en er soms bedenkelijke pedagogische methodes op nahield, werd hij een mooigeklede bisschop die wel eens een vermanende vinger opsteekt, maar voor alles een sympathieke kindervriend blijft die voor arme kinderen een extraatje heeft.
Hieronder: bladzijde uit het prentenboekje Sint Nikolaas en zijn knecht met het bekende lied Zie ginds komt de stoomboot.(Hier kan je het hele boekje digitaal doorbladeren.)
Wat is het ‘heilig water’ van Sint-Nicolaas? > Lees verder onder de foto
5. Wat is het ‘heilig water’ van Sint-Nicolaas?
Elk jaar, op 9 mei, wordt in Bari gevierd dat de stoffelijke resten er in 1087 arriveerden (zie vraag 2). Dan vindt ook een bijzonder ritueel plaats, waarbij de rector van de Sint-Niklaasbasiliek ‘manna van Sint-Nicolaas’ uit de graftombe haalt, water dat er doorheen het jaar is uitgelekt. Het wordt aangelengd met gewijd water en aan de gelovigen uitgedeeld of verkocht.
Hieronder: een video van de plechtigheid op 9 mei 2021, waarbij het ‘manna van Sint-Nicolaas’ uit de tombe wordt gehaald.