Zonder metaforen was ik allang m’n verstand verloren
Eén van de bekendste filmcitaten is ongetwijfeld deze uit Forrest Gump (1994, Engels, zonder ondertitels):
‘Mijn mama zei altijd dat het leven is zoals een doos pralines. Je weet nooit wat je zal krijgen.’ Forrest Gump, 1994
De belangrijkste les die ik in m’n bijna 50 jaar met bloed, zweet en tranen uit het leven heb gepuurd, zit verborgen in dit citaat. Werkelijk? Deze ietwat simpele metafoor* die bij nadere beschouwing nogal oppervlakkig is en mank loopt? Heb ik dan niets meer over het leven geleerd dan dat het onvoorspelbaar is? Weet ik dan niet dat er in elke doos pralines een vouwblaadje zit dat me exact vertelt wat er in zit?
Mij gaat het niet om de boodschap (het leven is onvoorspelbaar) en ook niet om het beeld (zoals een doos pralines). Natuurlijk is het leven ietwat onvoorspelbaar, maar verder zit er ook veel routine in, zeker in mijn leven. Voor de verstandelijk beperkte Forrest Gump kan ik me wel voorstellen dat net het onvoorspelbare heel beangstigend is. Maar als het onvoorspelbaar is zoals een doos pralines, dan is het zo erg niet, toch?
Wat metaforen doen met onze fundamentele levensangst, daar is het mij om te doen. Metaforen helpen ons om met het leven en onze diepste onzekerheden en angsten om te gaan. Sterker nog.
Wat ik door schade en schande heb ondervonden, is dat metaforen levensnoodzakelijk zijn. Zonder metaforen was ik allang m’n verstand verloren.
Metaforen zijn geen versiering van de realiteit, geen overbodige luxe. Ze bemiddelen tussen de werkelijkheid buiten en de werkelijkheid binnen in ons. In beide richtingen. Ze verinnerlijken de uiterlijke wereld: uiterlijke gebeurtenissen krijgen voor ons innerlijke samenhang, betekenis, kleur, smaak en zin. Ze veruiterlijken ook de innerlijke wereld. Zonder metaforen blijft onze ervaring van het leven een onzichtbaar en onbewust innerlijk kluwen. Een vage, dreigende en duistere massa. Zonder metaforen kunnen we niet over het leven van onze ziel spreken. Erger nog: zonder metaforen is er geen echt leven van onze ziel mogelijk. Het zou onontwikkeld blijven en wegkwijnen.
Kortom, metaforen zijn het cement dat ons verbrokkelde leven één maakt.
Ik wens iedereen de ervaring toe om plotseling metaforen te vinden die er voor jou toe doen, beelden die je levenservaring samenhang geven. Ze zijn geladen met energie. Het zijn vaak sterke aha-ervaringen.
Metaforen geven op drie manieren ‘zin’ aan je leven: ze geven betekenis, richting en goesting. In beelden kunnen en willen we leven.
Heb je die ervaring ooit gesmaakt, dan volgt voor jou misschien een leven waarin je actief op zoek gaat naar metaforen, waarin je tijd en ruimte maakt om ze te beleven en te ontwikkelen. Religie, kunst en sommige vormen van psychotherapie kunnen je daarbij helpen.
Je leert dan overal metaforen zien. Vooral de natuur – je eigen tuin – is een oneindige bron van beelden voor wat er in de mens omgaat. Bijvoorbeeld hoe zorgen voor de natuur en zorgen voor je ziel allebei beginnen met zorgen voor bodemleven.
Leef je niet in een fantasiewereld als je metaforisch leeft? Loop je zelfs niet het risico om te belanden in een psychose waarin je het onderscheid niet meer kan maken tussen realiteit en fantasie? Ik denk net het omgekeerde.
Leven in metaforen stelt je in staat om in de realiteit te leven. Als je niet leeft in metaforen, dan bestaat de kans dat je in illusies leeft.
Wie metaforisch leeft, erkent dat het maar deugddoende beeldspraak is. Als ik zeg dat A gelijkt op B, dan weet ik dat er gelijkenissen en verschilpunten zijn. Het is zoals, maar het is niet helemaal hetzelfde.
Wie gelooft dat hij louter in de realiteit leeft, zonder beelden, die is zich soms niet bewust van de gekleurde bril waarmee hij de realiteit ziet en in de realiteit handelt.
Metaforisch leven betekent dus ook: je bewust worden van de beelden waarmee je de werkelijkheid benadert en ze kritisch bevragen.
Om uiteindelijk een moedige keuze te kunnen maken: dit is het beeld en dit is de gelijkenis die ik met hart en ziel en heel m’n leven wil zijn!
* Ik gebruik hier voor het gemak metafoor als verzamelnaam voor alle vormen van beeldspraak. Forrest Gump citeert zijn moeder trouwens niet helemaal juist. Forrest maakt een vergelijking (zoals) van wat bij de moeder een metafoor is: Het leven is een doos pralines.