Help ‘Toontje met het varken’ aan erkenning immaterieel erfgoed

Wie was Sint-Antonius Abt?

‘Mijn boek is de gehele natuur, en ik kan dat boek lezen wanneer ik wil.’

• alias Antonius van Egypte of Antonius de Grote (niet te verwarren met minderbroeder Antonius van Padua uit de 13de eeuw, die aangeroepen wordt voor verloren zaken)
• leefde in Egypte tussen 251 en 356
• trok zich als kluizenaar terug in de woestijn na de dood van zijn ouders rond zijn 20ste
• Omdat hij al snel navolging kreeg, stichtte hij een klooster in de Oostelijke Woestijn in Egypte. Zo werd hij de ‘vader van het kloosterleven’.
• Van hem komt de metafoor ‘het boek van de natuur’. In de natuur kon je God op het spoor komen, net als in de Bijbel, vond hij.
• kort na zijn dood heilig verklaard, met feestdag op 17 januari. In Vlaanderen worden dan vieringen gehouden in de kerk, gevolgd door heuse volksfeesten, met als vaste waarde de verkoop van varkenskoppen.

Hoe kwam Antonius aan de bijnaam ‘Toontje met het varken’?

Een Franse edelman uit de 11de eeuw had een zoon die leed aan Sint-Antoniusvuur of ergotisme, een besmettelijke huidziekte die een branderig gevoel geeft. De jongen genas en uit dankbaarheid stichtte de vader een kloosterorde, de Antonieten. Deze orde runde op zijn hoogtepunt ruim 360 hospitalen. De broeders van deze bedelorde trokken rond met een bel … en varkens. Die ruimden het stadsvuil op en zo vermeden zo een rattenplaag en bijbehorende ziektes als de pest.

Het varken aan de voeten van veel Sint-Antoniusbeelden staat ook symbool voor de demonen die de heilige moest overwinnen, eenzaam in de woestijn. Heel wat grote kunstenaars lieten zich graag door zijn leven inspireren om vraatzucht en verleiding in beeld te brengen.

Hoe werd Antonius zo populair in Vlaanderen?

Meteen na Antonius’ dood schreef Athanasius, bisschop van Alexandrië, zijn heiligenleven in de Vita Antonii. Al tijdens zijn leven inspireerde hij vele mensen met zijn voorbeeld. Meteen heilig verklaard na zijn dood, verspreidde zijn verering zich over de toen gekende wereld.

Antonius Abt werd de beschermheilige van:

• alle beroepen die met vee, en vooral varkens te maken hebben: hoeders, boeren, slagers en schilders (penselen worden gemaakt van varkenshaar)
• van schutters en boogschutters (vanuit de redenering dat pestlijders vanuit de hemel met pijlen beschoten werden)
• van stielen die hij zelf als kluizenaar verrichtte: hoveniers, mandenmakers en -vlechters en wevers
• van grafdelvers (omdat hij Sint Paulus van Thebe begroef)
• van suiker- en banketbakkers (omdat in de winter rond zijn feestdag veel suikerhoudende spijzen werden gegeten als bescherming tegen de kou)
• van de armen (omdat zij in de winter op zijn feestdag gratis varkensvlees kregen)
• van huisdieren

Jaarlijks nemen in Vlaanderen 1000den mensen deel aan Antoniusfeesten in tientallen gemeenten en dorpen, waaronder Rotselaar, Geel-Bel, Edegem, Lier, Oosthoven, Herdersem, Houtem, Achtel, Iddergem, Millegem, Koningshooikt, Wolfsdonk, As, Wever en Bocholt.

Meestal is er een processie, vaak met levende dieren, gevolgd door een mis. Na de mis barst de folklore helemaal los, bijvoorbeeld met de verkoop van varkenskoppen per opbod. De opbrengst gaat naar goede doelen.

Help Sint-Antoniusvieringen aan erkenning als immaterieel erfgoed

Zelfs onder coronabeperkingen hechten vele mensen belang aan deze viering, die mensen op een positieve manier bijeenbrengt en verbindt met hun erfgoed. Daarom willen enkele verenigingen ze extra in de kijker zetten. Met de hulp van Centrum Agrarische Geschiedenis, Histories en PARCUM willen ze de Sint-Antoniusvieringen begeleiden naar plek op de Inventaris Vlaanderende voor Immaterieel Cultureel Erfgoed.

Daarvoor moet aangetoond worden dat de Sint-Antoniusvieringen een breed gedragen fenomeen zijn.

Ben jij van ver of dichtbij betrokken bij een Sint-Antoniusviering? Of vind jij dat deze traditie niet mag verloren gaan? Vul dan deze (heel korte) bevraging in. Organiseer je zelf jaarlijks een viering? Registreer ze dan in de feestendatabank van Histories. Zo help je het erkenningsdossier mee te vervolledigen.