Caravaggio schildert 5 manieren om met macht om te gaan

Niemand blijft gespaard van de invloed van macht.

Het sluipt subtiel en ongemerkt door je leven. Soms breekt het bruut binnen. Zoals op een van de meest dramatische momenten in het leven van Jezus, zijn arrestatie. Hier verbeeld door een van de meest dramatische schilders, Caravaggio.

Dankzij al dit drama kan je duidelijk 5 manieren zien om met macht om te gaan. Leer ze kennen in de beeldmeditatie. Verrassend en veelzeggend is trouwens wie er niet op het schilderij staat. Of toch?

#1 Judas (3de van links)

Zoals waterdamp in de lucht stofdeeltjes nodig heeft om regendruppels te vormen, zo heeft macht Judassen nodig om zich in de wereld te manifesteren. Zij leveren het idee, het plan en het alibi voor de uitvoering van macht.

Judas is een miskend personage uit de evangeliën. Nochtans kunnen we veel van hem leren.

Maar dan mag je Judas niet demoniseren. Als je zijn al-te-menselijke goede bedoelingen opdiept, dan herken je ze gemakkelijker als deel van jezelf.

Judas geloofde waarschijnlijk echt dat het beter was voor de vernieuwingsbeweging rond Jezus dat hij zich voor het gerecht zou verantwoorden. Misschien kon hij Jezus zo dwingen zichzelf uit te roepen tot koning van Israël. Een koning in uiterlijke en menselijke zin dan. Want de innerlijke en goddelijke bedoelingen van Jezus waren hem vreemd.

De Judas in het schilderij van Caravaggio kijkt niet naar Jezus, hij ziet hem niet echt. Hij kijkt als het ware door hem, of langs hem heen. Hij ziet alleen de projecties van zijn eigen ambities over de waarheid en het leven. Het echte leven en de echte waarheid die zich onder zijn neus bevinden, gaan aan hem voorbij.

Misschien dacht Judas dat hij de Joodse en Romeinse machthebbers kon bespelen om zijn eigen ideeën te verwezenlijken. En ondertussen kon hij er nog wat aan verdienen ook. Herkenbaar? Hij voelde zich boven de macht verheven. Wat een schok is de confrontatie met de brute realiteit. In het schilderij grijpt Judas Jezus vast alsof hij de soldaten voor wil zijn en Jezus op het allerlaatste moment wil behoeden. Maar dan is het te laat natuurlijk.

#2 Soldaten

In het schilderij zie je drie soldaten in zwart glimmende harnassen die Jezus komen arresteren. Zij zijn de uitvoerders van de macht, handen en voeten van de machthebbers. Zij zijn de meest zichtbare uiting van macht.

Tegelijkertijd zijn de soldaten als mens - hun huid en haar - juist het het meest onzichtbaar van alle personages in het schilderij.

Machtsuitvoering veronderstelt depersonalisatie.

Wie macht uitoefent en bevelen opvolgt, moet zijn persoonlijke gevoelens daarover opzij kunnen zetten. Ook Judassen die dat stompzinnig vinden, verwachten dat de agent die hen staande houdt hen niet beoordeelt op basis van een persoonlijke afkeer.

Sinds de Holocaust raken we vermoedelijk nooit meer klaar met het morele dilemma tussen meedraaien en verzet, tussen je rol spelen en je hart laten spreken.

#3 Man met de lantaarn (uiterst rechts)

Wat een prachtig detail dat Caravaggio de man met de lantaarn helemaal rechts opneemt in zijn schilderij. Hij is het spiegelbeeld van de vluchtende leerling helemaal links. Daarover straks.

De man met de lantaarn kan je de ramptoerist noemen.

Hij is nieuwsgierig naar wat er gaande is, hij wil het gezien hebben. Misschien spreekt hij er wel afkeurend over: ‘Toch wel erg dat het zo ver gekomen is.’ Hoe dan ook is hij een passieve deelnemer.

Bijzonder aan onze cultuur is dat wij allemaal door de media veroordeeld zijn tot ramptoerisme, of we daar nu voor kiezen of niet.

Door het nieuws te volgen, worden we medeplichtig aan de schrijnende uitwassen van macht in de wereld.

Zelf als je bewust je mediaconsumptie beperkt, is wir haben es nicht gewusst geen excuus meer. Want je had het kunnen weten. Hoe blijf je daar mens onder? Daar zijn we als cultuur nog niet uit.

#4 Vluchtende leerling (uiterst links)

De vluchtende leerling helemaal links in het schilderij is het spiegelbeeld van de ramptoerist helemaal rechts. Hij vormt visueel ook een januskop met de figuur van Jezus. Hun haar lijkt wel te versmelten tot één hoofd met twee gezichten. Maar hun gelaatsuitdrukkingen konden niet meer tegengesteld zijn.

De leerling vlucht in afgrijzen en angst weg van de macht. Maar ook van Jezus.

De leerling die alles achtergelaten heeft - familie, werk, huis, land - om zijn diepere weg, waarheid en leven te volgen, keert nu zijn rug ernaar.

Kijk nog eens goed naar dit tragisch personage in het schilderij. Hij lijkt wel het licht dat van links komt te willen grijpen en opeten. Hij grijpt en hapt naar lucht. Want het ware licht bevindt zich achter hem. Het is de meester die hij volgde en waar hij nu voor wegvlucht.

Het is veelzeggend dat de vluchtende leerling en Judas dezelfde richting uitkijken. Allebei zoeken ze hun heil in dezelfde lichtbron, een illusie, een projectie. Allebei kijken ze voorbij aan de werkelijkheid die zich onder hun ogen afspeelt: het lijden van Jezus.

#5 Jezus (2de van links)

En dan is er de figuur van Jezus. Toen ik in Dublin was, ben ik het schilderij gaan bekijken in de National Gallery of Ireland. Meer dan een uur ben ik in het museum gebleven, zonder een ander kunstwerk te bezichtigen.

Ik raak maar niet op deze Jezus uitgekeken. Wat vertelt hij me over omgaan met macht? Kan ik dat wel onder woorden brengen? Zo raadselachtig is zijn uitdrukking, de houding van zijn lichaam, zijn vreemd gevouwen handen.

Eén ding is zeker. Jezus’ houding tegenover macht is anders.

Hij is de enige die naar rechts kijkt, tegen de richting van de machtsuitvoering in. Alle anderen laten hun leven richten door de macht.

Niet Jezus. Die gaat de confrontatie aan. Maar met gesloten ogen, het gelaat afgewend en de armen weerloos naar beneden? Dit is duidelijk geen gewone machtsstrijd zoals je die dagelijks in het nieuws kan volgen: hard tegen hard, de macht van de sterkste.

De houding van Jezus in het schilderij zegt me dat de strijd al gestreden is. De uiterlijke strijd is al verloren. De innerlijke strijd is al gewonnen.

Over de innerlijke strijd van Jezus en de overgave van zijn wil aan God die hij zijn Vader noemt, kan je in de evangeliën lezen net voor zijn arrestatie.

En de machthebbers?

Merkwaardig wie er niet staat op dit schilderij dat zo treffend en gelaagd de werking van macht verbeeldt: de machthebbers. Of toch?

Zoals zo vaak houden de machtigen zich ver van het gedoe van de machtsuitvoering. Hoe machtiger, hoe onzichtbaarder.

De echt machtigen doen het voorkomen alsof niet zij de lakens uitdelen, maar wel onpersoonlijke krachten. Je kent die woorden wel: de economie, de financiële markten, de globalisering…

Of hij het zo bedoeld heeft, weet ik niet, maar volgens mij heeft Caravaggio die onpersoonlijke krachten wel geschilderd. Het zijn de karmijnrode en azuurblauwe lakens die wervelend de personages in hun greep houden.

Meer weten

• Lees over de arrestatie van Jezus in de evangeliën: Matteüs 26,47-56, Marcus 14,43-52, Lucas 22,47-53, Johannes 18,1-12
• Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610). De gevangenneming van Christus, 1602. National Gallery of Ireland.