Zeggen wat onzegbaar blijft

Door de eeuwen heen bouwde de Kerk een systeem van dogma’s uit. Velen worstelen daarmee. Terecht, of zijn die leerstellingen toch waardevol?

Elke zondag belijden katholieke gelovigen in de eucharistie het geloof. Heel wat mensen worstelen echter met die vaak ouderwets klinkende en soms moeilijk te begrijpen formules die het geloof van de Kerk kernachtig weergeven. In de catechismus van de katholieke Kerk worden die enkele slagzinnen bovendien uitgesponnen tot systeem dat raakt aan alle domeinen van het leven. Een heuse gids naar de waarheid of een gedateerde vorm van geloof? We vroegen het aan Terrence Merrigan, systematisch theoloog aan de KU Leuven, en aan theoloog Marc Van Tente, oblaat en lid van de gemeenschap De Regenboog in Dilbeek.
– Hou zouden we het begrip ‘dogma’ kunnen definiëren?
Terrence Merrigan • Mensen ervaren dogma’s vaak als abstracte, haast wiskundige formules die door een hogere instantie als een soort wet worden opgelegd. Ten gronde is een dogma echter een poging van de Kerk om een wezenlijke dimensie van de gedeelde geloofservaring uit te drukken. Historisch gezien kwamen dogma’s meestal als een antwoord op een crisissituatie, op vragen om verduidelijking van de band tussen uitspraken en de geloofsbeleving van de geloofsgemeenschap. Het dogma van de onfeilbaarheid van [node:field_streamers:0] de paus, dat vaak verkeerd wordt begrepen, is een uitzondering op die regel. Overigens, de onfeilbaarheid werd tot nog toe amper ingeroepen.
Marc Van Tente • Jezus van Nazareth en zijn eerste leerlingen waren joden. Ook de evangelies, die op basis van mondelinge overlevering elk een eigen interpretatie van Jezus geven, moeten we lezen tegen die joodse achtergrond. Dat door en door joodse denken, gekenmerkt door dynamiek, belandde na verloop van tijd echter in een overwegend Griekse culturele context, doordrongen van de statische filosofie van Plato. De kerkvaders gingen die Bijbelse beelden dan ook interpreteren in de taal van de Griekse filosofie. Zo legden ze de basis van de geloofsleer. In een context van almaar meer interpretaties was bovendien een zekere schoonmaak nodig om te kunnen blijven aansluiten bij Jezus’ erfenis. Zo trad het onderscheid tussen rechte leer en ketterij almaar meer op de voorgrond.
– Hoe moeten we die band tussen dogma’s en gelovig leven begrijpen?
Terrence Merrigan • Zodra een dogma geformuleerd is, dient het als een soort referentiepunt voor de gelovigen. Zo helpen de zogenoemde christologische dogma’s, die zeggen wie Jezus [node:field_streamers:1] is, ons om ons op gepaste manier te verhouden tot Christus. De geloofsleer is dus wezenlijk verbonden met de liturgie van de geloofsgemeenschap, maar ook met het persoonlijke gebedsleven van iedere gelovige. Het dogma dat Jezus God is, hangt bijvoorbeeld nauw samen met de betekenis en de verering van het Heilig sacrament.
Marc Van Tente • Dat dogma, zoals wij dat nu kennen, berust volgens mij op een Grieks filosofische lezing van een joodse uitspraak die op zich een heel andere betekenis heeft. Toch heeft het zijn waarde: je kunt in je interpretatie van Jezus niet om het even wat doen. Zo maken sommige marxistische lezingen van Jezus soms een gewapende verzetsleider. Dat kan natuurlijk niet. In die zin zijn dogma’s bakens.
– Tegenwoordig liggen dogma’s niet zo goed in markt. Is geloof zonder dogma’s echter wel mogelijk?
Marc Van Tente • Wellicht zijn ze onvermijdelijk en noodzakelijk voor het doorgeven van het geloof. In dat opzicht is het werk van de kerkvaders magistraal geweest. Dogma’s zijn echter niet de kern van het geloof. Geloof is in wezen overgave, beleving, mystiek. De almaar sterkere focus op orthodoxie was volgens mij dan ook een jammerlijke ontwikkeling. Waarlijk verkondigen doe je immers niet door de geloofsleer te onderrichten, maar door te leven vanuit Jezus.
Terrence Merrigan • Geloof is niet louter een zaak van het hart, maar ook van het verstand. Het omvat inzicht, ook al kan dat inzicht nooit recht doen aan de werkelijkheid waarnaar het verwijst. Vergelijk het met liefde. De beelden die we gebruiken om liefde uit te drukken kunnen nooit recht doen aan onze ervaring van die liefde zelf. Ze schieten altijd tekort. Tegelijk kunnen we niet zwijgen over die ervaring, want anders zouden we de werkelijkheid van onze ervaring evenmin recht doen. Dus hebben we die beelden nu nodig.
– Moeten die beelden dan voor eens en altijd vastgelegd blijven?
Terrence Merrigan • Correct begrepen hebben dogma’s volgens mij inderdaad een zekere absolute waarde. In de mate dat ze geworteld zijn in de geloofsverkondiging van de apostelen en van de oerkerk en bedoeld om die grondervaring te bestendigen, kun je er als het ware niets meer aan toevoegen. Zij brengen niets nieuws binnen, precies omdat ze zijn bedoeld als verduidelijkingen. Er zit een interne logica in. Zo kan er nooit een dogma bestaan dat Maria verheft tot de goddelijkheid, omdat het de toets met de apostolische verkondiging nooit kan doorstaan. Bovendien zijn leerstellingen niet het product van individuele ervaring, maar van gedeelde ervaring, gestold door de eeuwen heen, van generatie op generatie.
Marc Van Tente • Je moet altijd rekening houden met de concrete ontstaanscontext van dogma’s. Uiteindelijk zijn het maar symbolen, met een tijdelijk karakter. Traditie is iets dynamisch. Christenen werden oorspronkelijk ‘mensen van de weg’ genoemd. Niet toevallig, want dat is door en door joods. Bovendien gebeurde de overlevering over Jezus aanvankelijk mondeling. Hoed af voor het werk van de kerkvaders, maar vanwege het statische denken van Plato dreigen we die dynamische dimensie te verliezen. Zeker in een tijd waarin dat platonische denken voor de meesten onbegrijpelijk is geworden, staan we voor de grote uitdaging die oude beelden te herdenken in het licht van het moderne denken en in relatie tot andere geloofstradities. Religies worden vandaag gedwongen om uit te maken waar het werkelijk op aankomt. Ik zeg niet dat we de dogma’s dan maar moeten weggooien, maar laten we er toch ook geen slaven van zijn.