Reginald Moreels kijkt in eigen hart

Al eeuwenlang laten gelovigen zich op Aswoensdag met as tekenen, uit bewustzijn van hun broosheid en onvolmaaktheid - zeg maar: van hun zondigheid. Maar is het slechtheid van nature? Het vraagteken in de titel van het essay over goed en kwaad dat Reginald Moreels onlangs publiceerde, werd er naar verluidt door de uitgever aan toegevoegd. Oorlogschirurg en oud-minister Moreels is zelf immers formeel: De homo originalis is slecht geboren. Dat basisinzicht spoort met het protestantse aanvoelen, legde minister van Staat Herman Van Rompuy uit op de presentatie van het essay, eind vorig jaar op uitnodiging van de lokale CD&V-afdeling in het Oostendse Damiaanziekenhuis: De mens is slecht en kan alleen door God gered worden. Allerlei Verlichtingsfilosofen hebben dat aanvoelen intussen geseculariseerd: De mens is slecht en zijn slechte neigingen moeten door de overheid gekanaliseerd worden.

Maar Moreels zit zichzelf met dichter op de huid dan menig vooruitgangsdenker: mijn slechte natuur overwinnen is het enige wat ik zelf kan en moet doen.

Voor Moreels is ‘Gutmensch’ geen scheldwoord zoals voor sommige hedendaagse cynici, aldus Van Rompuy. Het vertrekstandpunt mag dezelfde zijn – mens en wereld zijn van nature slecht –, Moreels’ onmogelijke conclusie is allerminst cynisch: De enige zin van het leven bestaat erin onze kwade natuur te bestrijden. Want Moreels behoort volgens Van Rompuy tot de mensen die zich nog kunnen verontwaardigen over onze boosaardigheid. Moreels is iemand die revolteert, en bovendien iemand die ageert. Je staat er nauwelijks bij stil: Moreels schreef deze honderdzestig pagina’s niet bij elkaar in de luwte van de studeerkamer, maar tussen het hollen door van familiaal geluk en ongeluk naar de operatietafels aan het front in de Congolese Kivu-provincies of in de Iraakse stad Mosul. Hoe paradoxaal ook, ik put meer kracht om een beter mens te worden uit die oorlogssituaties dan in het vredevolle Europa, aldus Moreels.

De echte strijd speelt zich af tussen wat de mens zich inbeeldt en wat hij is. Reginald Moreels

Dat het afglijden naar het kwaad een uitzondering zou vormen op de regel, strookt niet met de werkelijkheid, stelt Moreels vast. Was onze oorspronkelijke natuur bij de schepping wel zo’n verstandige zet? Want ondanks de selectietheorie van Charles Darwin en zelfs rekening houdend met het ego-gen van Richard Dawkins, vraag ik me af of de homo africanus en neanderthalenis geen betere selectie hadden kunnen maken. Uit zijn vele reizen als zorgverlener trekt Moreels de conclusie dat echt delen wat men heeft, uiterst zeldzaam is. Het toenemende onrecht, de ondraaglijke kloof tussen landen en continenten, is een van mijn hoofdargumenten om te beweren dat onze slechte natuur ons leven blijft domineren. Waarom sluit het Onzevader – mijn lievelingsgebed, ook omdat ik er niet veel andere ken - af met ‘Verlos ons van het kwaad’ en niet met ‘Versterk ons in het goede’?

De slechte natuur van mens en wereld

Twee derde van dit essay van Moreels bestaat dan ook uit een gefouilleerde situatieschets van die slechte natuur van mens en wereld en van hoe religies, levensbeschouwingen en filosofen allerhande daarover reflecteren of daarmee omgaan. Interessant zijn natuurlijk vooral de passages waar de medische wetenschapper die Moreels altijd gebleven is, dieper ingaat op de mutatie van genen van hersencellen en op Dawkins’ vaststelling dat elk gen alles doet om te overleven, ten koste van andere genen. Wat vaststaat, is dat de huidige homo sapiens niet het gunstigste DNA heeft kunnen selecteren, waardoor hij nog altijd moet vechten om te overleven in een natuur die zich niets van hem aantrekt. Daar komt onze slechte natuur weer in het vizier: overleven is vechten om macht, uit macht volgt onrecht, uit onrecht vernedering, uit vernedering geweld; de cirkel is rond.

Wanneer ik beweer dat godsdienst een antidotum is tegen geweld, word ik uitgelachen. Reginald Moreels

Velen beweren dat God niet kan bestaan gezien mensen elkaar duivelse dingen aandoen. Moreels blijft zoeker, ook binnen de religieuze traditie waaraan hij zich schatplichtig weet. Mocht ik ontdekken dat God mij bedrogen zou hebben, in de zin dat Hij het kwade heeft toegelaten om zijn eigen bestaan te rechtvaardigen, dan zakt mijn geloof als een pudding in elkaar. Maar Moreels denkt dat de schepping niet af is. Hij denkt niet zozeer aan de voortplanting van levende soorten, maar aan de schepping van een nieuwere natuur die een betere mens voortbrengt. Als er een aanwezigheid bestaat, die ik definieer als God, dan kan het niet dat die vrede neemt met wat de huidige homo sapiens uitspookt. In het tweede deel van zijn essay verkent Moreels drie paden waardoor de mens minder slecht of beter kan worden: politieke regulering, individuele en maatschappelijke ethiek … en transhumane en neohumane technologie.

Wie weet is God er al niet over aan het denken een andere menselijke soort te scheppen. Reginald Moreels

Wie Moreels beter kent, weet dat hij sneller denkt dan je het op papier krijgt. Hoewel Erik Galle en Toon Osaer van uitgever Halewijn erin geslaagd zijn onverwachte gedachtesprongetjes in dit essay goed onder controle te houden, kreunen de laatste hoofdstukken ervan soms onder een teveel aan ideeën. Moreels’ kritiek op de mislukte utopie van de democratie is pertinent en hij is niet de eerste om die te verwoorden – denk aan die andere Vlaamse essayist: David Van Reybrouck. Maar zijn eigen model op basis van volksraadplegingen dat hij ethocratie doopt, overtuigt minder. Ik pleit voor referenda, schrijft Moreels, niet alleen omdat het volk zo geraadpleegd wordt, maar ook omdat ze leiders ertoe verplichten de vraagstelling publiekelijk toe te lichten. Was dat maar waar, denken we dan in deze tijden van fake news. Wist pakweg de brexiteer echt waarvoor hij koos?

Transhumanisme

Het transhumanisme waar Moreels het in zijn laatste hoofdstuk over heeft, gaat verder dan de e-technologie waarmee vandaag al een wereldkampioen schaken verslagen wordt. Transhumanisme wil de mentale en fysieke capaciteiten van de mens verbeteren via genetische engineering en chemische informatietechnologie. Nog verder gaat het neohumanisme: de creatie van een nieuwe mensensoort, via een versnelde informatisering van talenten. Fictie wordt altijd werkelijkheid, aldus Moreels. De eerste schepping door God maakt binnenkort plaats voor een tweede schepping door informatici. Moreels pleit ervoor dat politici over dit soort ontwikkelingen dringend een ethisch debat opstarten. In theorie zouden transhumane evoluties de mens gelijker kunnen maken. Maar technologie kost geld en dus komt die gelijkheid onmiddellijk weer in het gedrang.

Het kwade is niet voorbestemd om eeuwig met de mens zoals hij nu is te blijven samenleven. Reginald Moreels

Reginald Moreels, Is de mens slecht? Essay over goed en kwaad, Halewijn, 2017, 167 pagina’s, 19,95 euro. Bestellen.