Lappendeken van confessies

Complexe religieuze geschiedenis Oekraïne toont belang en noodzaak oecumene aan

Het zwaar door oorlogsleed getroffen Oekraïne is een lappendeken van christelijke confessies en andere levensbeschouwingen, of beter gezegd een oecumenische puzzel. Onderzoekers schatten dat een grote meerderheid van de Oekraïense bevolking – zo’n 67 procent – christelijk orthodox is, verspreid over drie afsplitsingen naast een aanzienlijke minderheid (tien procent) Oekraïens-katholieken die ook de Byzantijnse liturgie volgen, maar loyaal zijn aan de paus. De bevolking telt kleinere percentages rooms-katholieken, protestanten, joden en moslims. Opmerkelijk, en anders dan in de rest van Europa, is dat het aantal Oekraïners dat zich bestempelt als kerkelijk de voorbije twintig jaar toenam, terwijl het aantal atheïsten en agnosten afnam.
Oekraïne en Rusland zijn ‘gescheiden’ door een gemeenschappelijke geschiedenis, zowel religieus als politiek. Geschiedenis en religie zijn dan ook politiek beladen. In de negende eeuw stichtten Vikingen, de Varjagen, Kiev. Hun chef Vladimir (Volodymyr, eigenlijk Waldemar) nam in 988 het orthodoxe geloof aan en daardoor geldt hij als stamvader van de Russische orthodoxie. Het rijk van de ‘Roes’ viel vervolgens uit elkaar in diverse vorstendommen en vanaf de veertiende eeuw wist Litouwen (later verenigd met Polen) de gebieden ten westen van de Dnjepr te verenigen. In 1595 besloten de orthodoxe Kerken in dat gebied de banden met Constantinopel te verbreken en de paus van Rome te erkennen. Uiteindelijk viel de nieuwgevormde Oekraïens- katholieke Kerk uiteen in een katholieke Kerk in het westen van Oekraïne en een Oekraïens- orthodoxe in het oosten. Dat werd in de hand gewerkt doordat de gebieden ten oosten van de Dnjepr in 1686 onderdeel werden van Rusland en geleidelijk gerussificeerd. De orthodoxen ressorteerden daardoor onder het kerkelijke gezag van Moskou.
Het westen, gekend als Roethenië, kwam dan weer na de opdeling van Polen in 1772 bij het Habsburgse rijk, en na 1918 opnieuw bij Polen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog integreerde [node:field_streamers:0] Stalin het gebied in de Oekraïense Sovjetrepubliek en dwong hij de Oekraïens-katholieken aldaar aan te sluiten bij de orthodoxie. Wie weigerde, werd genadeloos vervolgd. Zo’n miljoen rooms-katholieken liet Stalin na 1945 deporteren naar Polen.
Na de val van het Sovjetstaatsatheïsme leefden die diverse religieuze gemeenschappen opnieuw op in een onafhankelijke staat. Oekraïense orthodoxen stichtten van Moskou onafhankelijke kerkgemeenschappen die in 2019 na een fusieproces door Constantinopel werden erkend als het patriarchaat van Kiev. Vandaag is dat de grootste christelijke confessie van het land. Voor het patriarchaat van Moskou, dat vooral in het oosten van het land gelovigen telt, betekende dat echter een oorlogsverklaring. De Russische president Vladimir Poetin probeerde te profiteren van die kwestie.
De vorige president van Oekraïne, Petro Poroshenko, legde een directe link. „De onafhankelijkheid van onze Kerk maakt deel uit van ons pro-Europese en pro-Oekraïense beleid”, zei hij in 2018. De huidige president, Volodymyr Zelensky, een jood, legt niet dezelfde nadruk op religieus nationalisme. Daags na de Russische inval zei hij dat hij met orthodoxe leiders zowel als met katholieke, islamitische en joodse topvertegenwoordigers had gepraat. „Alle religieuze leiders bidden voor de verdedigers die hun leven gaven voor Oekraïne en voor onze eenheid en overwinning. Dat is heel belangrijk”, verklaarde hij. De kerkelijke leiders zonden Poetin gezamenlijk een brief met een oproep tot vrede en dialoog. In het hart van het Oekraïense conflict zit dus ook de noodzaak tot oecumene.
In een boodschap aan alle gelovigen na de inval herinnerde Svjatoslav Sjevtsjoek, de geestelijke leider van de Oekraïens- katholieken, aan het verleden. „De geschiedenis van de vorige eeuw leert ons dat al wie een wereldoorlog begon, die verloor, en dat de afgodendienaars van de oorlog slechts vernietiging en verval brachten over hun eigen staten en volkeren”, zei hij.