Symfonie van verstrengeling

In het Rusland van Poetin dient de orthodoxie als deel van de ‘staatsdragende’ ideologie

Al ruim twintig jaar zijn de Russisch-orthodoxe Kerk en de regering van Vladimir Poetin verstrengeld in een almaar nauwere omhelzing. Dat leverde zowel Poetin als Kirill, de patriarch van Moskou, voordeel op, maar het dreef hen ook samen in de oorlog. Hoe komt dat?
„De patriarch en de president zijn twee handen op één buik”, zegt Katlijn Malfliet, Ruslandkenner aan de KU Leuven. „Toch moeten we een onderscheid maken tussen het patriarchaat van Moskou als instituut en de orthodoxie als spiegel van de identiteit van het Russische volk. Feit is dat na de val van de Sovjet-Unie de Russische orthodoxie het marxisme heeft afgelost als ‘staatsdragend’ element. De eerste signalen daarvan waren al zichtbaar omstreeks 1980, toen er langzaam afstand werd genomen van het strijdende atheïsme.”
„Onder de tsaren genoot de orthodoxe Kerk veel privileges en het waren de bolsjewieken die in 1917 als eerste beleidsdaad de scheiding tussen Kerk en Staat doorvoerden”, vertelt de orthodoxe theoloog Victor Yudin. „Hun doel was de Kerk te vernietigen. Die toestand duurde zeventig jaar. In de jaren 1990 vond echter een revival plaats van het orthodoxe geloof. De scheiding zit ook vervat in de Russische grondwet van 1993, maar de werkelijkheid is anders en niet te vergelijken met België: de regering steunt op de Kerk voor stabiliteit en herverkiezing, en de Kerk geniet vele materiële voordelen. Zij kan opnieuw beschikken over eigendommen, in de scholen staat orthodoxe cultuur op het lesrooster, zonder ruimte voor andere confessies. In het leger zijn er enkel orthodoxe aalmoezeniers. In de orthodoxie spreekt men van ‘symfonie’ om die relatie te duiden.”
Victor Yudin, die tot diaken werd gewijd, geeft twee voorbeelden: het klooster Valaam herbergt een luxueus hotelverblijf voor hoge functionarissen en twee jaar geleden werd in Moskou een splinternieuwe kathedraal voor de strijdkrachten ingewijd, zowaar kaki geverfd.
Katlijn Malfliet wijst ook op de onder Poetin geamendeerde grondwet. „[node:field_streamers:0] Mijn conclusie is dat de Russische staat, die voortkomt uit de Sovjet-Unie, een identiteit zoekt en die vindt in de Russische natie zowel als in de Russische beschaving”, zegt ze. „Ik durf niet te zeggen dat de orthodoxie zich in een afhankelijkheidspositie bevindt, veeleer is er sprake van verwevenheid en verstrengeling. De orthodoxie is zonder meer de heersende cultuur, maar de grondwet beschouwt de natie tegelijk als multicultureel en multireligieus. De relaties met de islam zijn in Rusland beter dan bij ons, maar diezelfde tolerantie is er niet voor katholieken en protestanten.”
Victor Yudin ziet drie ideologische elementen achter de verstrengeling van godsdienst en staat: de keizerlijke bedoelingen van Vladimir Poetin, het concept van een Russische wereld, Russkiy mir, en het beeld van Moskou als het derde Rome. „In dat alles functioneert de orthodoxe identiteit als een ideologie”, legt Yudin uit. „Het past in een nationalisme dat zich uitbreidt over de grenzen, naar Wit-Rusland, Oekraïne en verder. Daarbij wordt een gezuiverde orthodoxie gepropageerd, vrij van secularisatie en oecumene. In de ogen van het patriarchaat van Moskou zijn enkel zij zuiver genoeg. In dat kader moeten ook Kirills uitspraken van over gayprides worden gezien. Hij plaatst zich volmaakt in de lijn van Poetin. Het is een consistente, haast manicheïstische theologie met een scherp contrast tussen goed en kwaad. Rusland is goed en het Westen slecht.”
Wat zal de impact zijn van de oorlog in Oekraïne? „De Russisch- orthodoxe parochie in Amsterdam weigert nog te bidden voor de patriarch en zoekt toenadering tot Constantinopel”, legt Victor Yudin uit. „In Oekraïne is er een broedermoord onder orthodoxen ophanden. Als Rusland overgaat tot bezetting zal het de Oekraïens-orthodoxen verjagen en vervolgen. Als Rusland verliest, staan de Moskou-getrouwen voor een dilemma. Ik vrees dat in Rusland gelovigen de Russische Kerk zullen verlaten, niet voor een andere, maar voor niets. En dat is jammer.”