Ontdek de krachtlijnen van de groene encycliek

Een boer zei me ooit: God vergeeft altijd. De mens soms. Maar de natuur nooit. Paus Franciscus

In menige preek, persconferentie en brief toonde paus Franciscus al zijn bezorgdheid over de milieuproblematiek. Op 18 juni komt de langverwachte tekst uit waarin de paus zijn visie op ecologie uiteenzet. Het werd een belangrijke leerstellige tekst, een encycliek. De titel Laudato si (Wees geprezen) verwijst naar het Zonnelied van Franciscus van Assisi, die de Heer looft via de natuur waarvoor hij in bewondering staat.

> Lees: 9 krachtlijnen in het denken van paus Franciscus over het klimaat

De titel spreekt boekdelen, vindt jezuïet Jacques Haers, docent aan de faculteit Theologie en Religiewetenschappen (KU Leuven). Hij duidt op een sterk persoonlijk engagement van een paus die zich naar Franciscus van Assisi noemde. Mijn verwachtingen zijn hoog gestemd.

Kardinaal Turkson, voorzitter van de Pauselijke Raad voor Rechtvaardigheid en Vrede,  schetste de krachtlijnen van de encycliek op een bijeenkomst van Caritas Internationalis.

1. De bedreigingen die voortvloeien uit ongelijkheid en de vernietiging van het milieu zijn met elkaar verbonden en moeten dus samen aangepakt worden.
2. De natuur beschermen doe je niet enkel uit vrees voor klimaatopwarming. Het is een deugd op zich en een plicht voor christenen. De zorg voor de schepping is de basis voor ontwikkeling en vrede in de wereld. Iedereen heeft er een rol in te spelen en zelfs de kleinste bijdrage telt.
3. De aanpak van de milieuproblematiek mag zich niet beperken tot economische, wetenschappelijke of technische oplossingen. We moeten onze omgang met de natuur radicaal veranderen, en dat veronderstelt een dieper liggende motivatie. Die komt voort uit verbondenheid met de naaste (in het bijzonder de arme), met de kosmos en met de Schepper.
4. In het hart van deze integrale ecologie staat de oproep tot dialoog en een nieuwe solidariteit, waarin welzijn - en niet winst - de belangrijkste waarde is in de zoektocht naar het algemeen belang.

Laudato Si', niet de eerste groene encycliek

Wat is er nu zo nieuw aan de benadering van paus Franciscus? Ook paus Benedictus schreef een encycliek die als ‘groen’ bestempeld werd. In Caritas in veritate (Liefde in waarheid) koppelde de vorige paus de ecologische aan de economische crisis die toen woedde. Hij veroordeelde het onverantwoordelijke beheer van geld en goed door een kleine groep en stelde dat financieel herstel moest samengaan met relationeel herstel. De mensheid moet zich verenigen als een familie, was het uitgangspunt.

Die idee herneemt paus Franciscus. Maar terwijl Liefde in waarheid allereerst over christelijke liefdadigheid ging, met respect voor het leven als fundament, zal Wees geprezen de eerste encycliek zijn die helemaal gewijd is aan het milieuvraagstuk. Ook hier zal het gaan om respect voor het leven, maar dan wel collectief gesproken, zegt Jacques Haers. Bij paus Benedictus werd de ecologie gekoppeld aan het individuele respect voor het leven: aan biomedische thema’s als abortus en euthanasie.

Volgens kardinaal Turkson wil de paus met deze encycliek hoop in het debat binnenbrengen.

Hoewel het gaat om een leerstellig document, biedt de paus meer inspiratie dan doctrine. Die toon is nieuw.

Levenswijsheid uit de Bijbel: Wie meer heeft, moet delen

De voorbije jaren zijn er veel pogingen geweest om internationale afspraken te maken over ontwikkelingsdoelen en milieu. Met wisselend succes. Om tot een radicale verandering te komen in ons omgaan met de schepping en de economie, is een verbindende factor nodig, klinkt het. De paus biedt Bijbelse levenswijsheid aan als inspiratiebron.

Kardinaal Turkson licht een tip van de sluier op: Kijk eens naar de rechtvaardigheidswetten in het Oude Testament. Wie het land bewerkt en bezit, heeft de verantwoordelijkheid om de vruchten ervan te delen met anderen, vooral de armen, vreemdelingen, weduwen en wezen. De opbrengsten van het land behoren toe aan het hele volk.

De rechtvaardige is in de Bijbel iemand die de relatie met zijn naaste, met de wereld en met God eerbiedigt.

Religieuze inzichten kunnen ons helpen om onze plaats als mens in het universum te vinden, zegt kardinaal Turkson. Vanuit die positie kunnen we bepalen wat voor ons zo belangrijk is dat we het willen beschermen als zijnde heilig.

Franciscus van Assisi als voorbeeld

De liefde van Franciscus van Assisi voor de natuur enerzijds en voor de armen anderzijds vormde een geheel. En zijn belangrijkste bron daarvoor was het geloof. Kan hij ook vandaag inspireren en wel tot ver buiten de kerkgemeenschappen? De paus hoopt alvast van wel.

Toen de heilige naar de dieren en de natuur keek, zag hij geen wetenschappelijke formules of economische wetten. Zijn antwoord was er een van ontzag, verwondering en broederschap.

Je hoeft niet katholiek te zijn om ontzag en broederschap te voelen bij het aanschouwen van de natuur.

Grondtoon van 'Laudato Si': Alles is met elkaar verbonden

Eerbied voor de natuur heeft dus te maken met het besef dat we er als mens niet zomaar boven staan, maar er deel van uitmaken. Dat alles verbonden is met elkaar. Die diepe verbondenheid met andere mensen en met de kosmos komt samen in de verbondenheid met de Schepper. Vanuit die 3-voudige relatie stelt paus Franciscus voor om het engagement van de mensheid voor de planeet te verankeren.

Voor een echt engagement is radicale verandering nodig. Noem het bekering. Niet per se tot de kerk, maar wel tot relationele rechtvaardigheid.

Jacques Haers: Dit uitgangspunt verbindt de paus met een uitnodiging tot dialoog. Daar ben ik heel benieuwd naar.

Te verwachten kritiek

De groene encycliek van paus Franciscus zal ongetwijfeld veel bijval krijgen, maar er zijn ook critici.

1. Sommige wetenschappers, voornamelijk in de Verenigde Staten, ontkennen of minimaliseren nog steeds het menselijke aandeel in de opwarming van de aarde. Ze vormen een kleine minderheid. Er bestaat immers een grote consensus over het feit dat het menselijke handelen een rol speelt in de klimaatverandering. Maar de groep wordt gesteund door verdedigers van het neoliberaal kapitalisme, waartegen paus Franciscus een duidelijk ethisch standpunt inneemt.
2. De kerkelijke leer plaatste de mens altijd centraal in de kosmos. Voor sommigen zal de paus daar te ver van afwijken, voor anderen zal hij nog niet ver genoeg gaan in het formuleren van een nieuwe kijk op de plaats van de mens in het universum.
3. Moedeloosheid. Als er aan het economische systeem niets verandert, zijn veel inspanningen tevergeefs. Komt de encycliek niet veel te laat? Kan hij nog wel iets veranderen?

Te verwachten impact

Het is geen toeval en ook geen overbodige luxe dat de kerk precies in deze periode haar leer over de integrale ecologie uitwerkt en uiteenzet. In juli vindt in Addis Abeba de 3de Internationale Conferentie over Financiering van Ontwikkeling plaats. In septemer buigt de Algemene Vergadering van de VN zich over nieuwe ontwikkelingsdoelen. En in december is er de klimaattop in Parijs. Hoe kan de encycliek van paus Franciscus daar invloed uitoefenen?

1. De idee dat ongelijkheid en milieu samen aangepakt moeten worden, krijgt flinke ondersteuning door de encycliek.
2. Moreel gewicht. De klimaatverandering is een duidelijke en onafwendbare ethische imperatief om te handelen, stelt de paus. Hij durft wereldleiders ter verantwoording roepen.
3. De integrale ecologie is niet enkel geformuleerd voor christenen, maar kan gelezen worden als een richtsnoer voor alle mensen van goede wil.