Wat als de Bijbel geen geschiedenis is, maar een toekomstbeeld?

Door Carine Devogelaere: projectmedewerker ToBiAS-project van de Faculteit Theologie en Religiewetenschappen van de KU Leuven.

Mensen zoeken in de Bijbel wijsheid en zingeving, maar stoten ook op vreemde uitspraken en verhalen over geweld dat door God gelegitimeerd wordt.

Om de Bijbel te lezen, heb je dus leessleutels nodig. Net zoals je die nodig hebt als je de Koran of de Bhagavad Gita wil lezen.

Anders pluk je slechts hier en daar een zin die je aanspreekt. Bijbelwetenschappen bieden onmisbare achtergrondinformatie om de teksten van (meer dan) 2.000 jaar geleden te situeren in de samenleving en cultuur van toen.

Meer dan een pakket waarheden en verplichtingen

Maar we zouden die oude teksten niet meer lezen als ze niet ook vandaag een boodschap hadden. Door bijbelse verhalen te actualiseren, houden ze ons een spiegel voor en zetten ze aan tot reflectie. Het risico van dergelijke lezing is echter dat ze kan verengd of misbruikt worden om te moraliseren.

Heel veel mensen denken dat de Bijbel een soort ethisch receptenboek is waarin vooral staat wat je niet mag doen.

Dat heeft alles te maken met een bepaalde vorm van catechese die zich richt op het ‘toepassen’ van de tekst. Het gezag van de Bijbel ligt dan in de voorschriften die erin staan en die als een pakket van waarheden en verplichtingen aan de lezer worden cadeau gedaan. Geen wonder dat mensen daarvoor bedanken.

Verander eens van perspectief

De meeste Bijbellezers richten zich op de betekenis van de Bijbeltekst in het verleden, of betrekken hem door actualisatie op het heden.

Ik stel voor om de tekst te interpreteren vanuit de toekomst.

Steunend op inzichten van filosofen als Ricoeur en Gadamer ben ik ervan overtuigd dat een bijbeltekst een eigen wereld ontvouwt. De fundamenten van die wereld liggen wel in de historische gebeurtenissen en hun overlevering, maar 'de wereld van de tekst' is meer dan deze elementen uit het verleden.

Tussen ‘reeds’ en ‘nog niet’

In de Bijbel verwijst deze ‘wereld van de tekst’ naar Gods werkelijkheid. Die realiteit heeft verschillende namen. De evangelies spreken over het Koninkrijk van God of het eeuwig leven. In het boek Openbaring is sprake van het visioen van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Het Oude Testament heeft het over het Beloofde Land en het messiaanse rijk.

Opvallend is dat deze werkelijkheid altijd in beelden en gelijkenissen wordt voorgesteld. Zo blijft de spanning behouden tussen ‘reeds’ en ‘nog niet’.

Gods toekomst is al begonnen, maar tegelijk blijft ze verborgen en ongrijpbaar.

De mens moet haar niet helemaal zelf uitvinden, maar ze komt op ons toe, ze is letterlijk toe-komst. In geloofstaal: Gods Geest breekt binnen in onze wereld met een visioen van een andere wereld.

Lezers gaan in dialoog met de tekst

Op zoek gaan naar het toekomstvisioen dat uit een Bijbeltekst naar voren komt, is iets anders dan het juiste antwoord geven op een vraag. Het betekent dat lezers zelf in dialoog moeten gaan met de tekst. Het antwoord staat niet op voorhand vast. Wanneer mensen dit in groep kunnen doen, herkennen ze zich in de inbreng van anderen of worden verrast door nieuwe elementen. Ze leggen de eigen ontdekkingen voor aan elkaar en zo ontstaat een multidimensionaal beeld van een alternatieve wereld.

Het is een wereld waarin mensen zich op een bepaalde manier tot elkaar verhouden en waarin iedereen gerespecteerd en gewaardeerd wordt.

Concrete Bijbelteksten illustreren en verduidelijken dat ieder op een eigen manier.

Deze wereld, waarvan gelovigen menen dat die in lijn ligt met wat God als toekomst van de mens bedoelt, oefent een zekere aantrekkingskracht uit. Hij daagt uit om vandaag al te zoeken hoe hij werkelijkheid kan worden. Vanuit het toekomstvisioen wordt de werkelijkheid zoals die vandaag is, gelezen en kritisch beoordeeld. Tot welke veranderingen roept dit visioen op? Welke eerste (kleine) stap kan ik of kunnen wij vandaag in die richting zetten?

Schetsen van een nieuwe wereld

Het voordeel van het visioen is dat het zich in de toekomst situeert en dus perspectief biedt. Het opent letterlijk toekomst voor velen die het vandaag moeilijk hebben en niet tot hun recht komen. Het schetst een nieuwe en alternatieve wereld waar velen bewust of onbewust naar verlangen. En daardoor zet het in beweging.

Niet vanuit een moraliserend moeten, maar omdat mensen zich ertoe aangetrokken voelen en er dus voor kiezen om aan de realisatie ervan mee te werken.

De verbeelding - letterlijk ‘in beeld brengen’ - van een alternatief heeft ook effect op het onderbewustzijn. Daar ontstaat een beeld van een andere werkelijkheid die tot dan toe niet denkbaar was en dus niet voor mogelijk kon gehouden worden. Eens dit beeld gezaaid, vormt het een intrinsieke kracht en mobiliseert het ons denken. Het schept hoop en maakt creativiteit los.

Meer weten over deze benadering?

Deze benaderingswijze werd theoretisch beschreven door Reimund Bieringer als normativiteit van de toekomst. Zie o.a. R. Bieringer, Dialoog en participatie. Over hedendaagse uitdagingen van het christelijk geloof, Leuven, Acco, 2016.

Een praktische verwerking ervan gebeurde in het ToBiAS-project van de Faculteit Theologie en Religiewetenschappen van de KU Leuven. Er werd een aantal modules ontwikkeld voor bijeenkomsten van mensen die samen een Bijbeltekst willen lezen. Elke module stelt een Bijbeltekst voor met achtergrondinformatie en elementen van actualisatie om dan de vraag voor te leggen naar het toekomstvisioen.

Ontdek meer over ToBiAS

Door Carine Devogelaere: projectmedewerker ToBiAS-project van de Faculteit Theologie en Religiewetenschappen van de KU Leuven.