Drie theologen over hun levenslange fascinatie voor Thomas Merton

Bonnie Thurston (VS) en Christine Bochen (VS) delen een lange geschiedenis met elkaar en met Thomas Merton. In 1985 richtten ze samen de International Thomas Merton Society op. Ze waren op verschillende momenten ook voorzitter van de vereniging. Ze publiceerden verschillende boeken over Thomas Merton. Thurston en Bochen waren in België op uitnodiging van UCSIA. Dominiek Lootens (B) is internationaal adviseur bij de Society. Hij schrijft en spreekt over de relevantie van Thomas Merton.

Wie is er tegenwoordig geïnteresseerd in Thomas Merton?

[tekst gaat verder onder de foto]

Christine Bochen • De Thomas Merton Society heeft altijd academici aangetrokken en lezers van allerlei slag. Sommige erg belezen, andere niet zo. 

Bonnie Thurston • Het is een ongewone groep van theologisch conservatieve mensen en progressieve mensen die betrokken zijn bij sociale rechtvaardigheid. Geen gewoon groepje van academici. Dat is ook onze missie: zoals Merton proberen om traditioneel katholieke monastieke theologie samen te houden met een engagement in de moeilijkheden van dit moment in de geschiedenis. 

Dominiek Lootens • Het is ook een interreligieuze en interculturele vereniging. De Belgisch-Nederlandse Thomas Merton Vereniging is zelfs de eerste die werd opgericht. Nog voor de internationale Thomas Merton Society. De boeken van Thomas Merton werden bijna onmiddellijk in het Nederlands vertaald. 

Bonnie Thurston • Wat de puzzelstukjes van Merton voor mij samenhoudt, is de draad van zijn monastieke leven. 

Christine Bochen • Maar hij is een monnik-schrijver of schrijver-monnik. het schrijverschap maakt hem toegankelijk voor ons. Was hij een monnik geweest met diepe ervaring en goede ideeën, maar had hij nooit geschreven, dan hadden we geen toegang gehad tot zijn verhaal en wijsheid. Hij ervoer die combinatie soms als spanning. Kon hij wel alle twee zijn?

Bonnie Thurston • Er is die prachtige passage ‘de dubbelganger’ in Louteringsberg [het autobiografische verhaal van zijn bekering] waarin hij zegt dat er een dubbelganger achter hem staat terwijl hij neerknielt om te bidden. ‘Die dubbelganger wil dat ik een schrijver ben en ik wil dat laten rusten. Het ongelukkige is dat al mijn oversten aan zijn kant staan. Hij is mij in het klooster gevolgd en fluistert voortdurend in mijn oor.’ Het is een dramatische passage.

Christine Bochen • Het schrijverschap is de sleutel om in zijn ervaring binnen te treden. Schrijven was zijn vorm van activisme. In de jaren 1960 en ‘70 vroegen ze hem: ‘Wat doe je eigenlijk in het klooster, je moet de straat op om te betogen.’

Bonnie Thurston • Merton vond dat zijn autoriteit gestoeld was op zijn in-het-klooster-zijn. Zijn engagement was literair. Hij schreef brieven aan duizenden mensen. Hij publiceerde essays in de belangrijkste katholieke en seculiere magazines in de VS van de jaren 1960. Mensen luisterden naar hem omdat hij Thomas Merton O.C.S.O. was [Ordo Cisterciensis Strictioris Observantiae, de orde van de trappisten]. 

De stabiliteit van zijn levensstijl gaf aan zijn radicale ideeën een fundament en autoriteit. 

Wat trekt mensen aan in het monastieke leven op een moment dat het religieuze leven achteruit gaat?

[tekst gaat verder onder de foto]

Bonnie Thurston • (roept overtuigd) Geestelijke gezondheid! In een dolgedraaide wereld. Monastiek leven biedt een alternatieve levensstijl voor seculier leven. Het biedt evenwicht tussen werk, rust, gebed en studie. Het suggereert dat er waarden zijn die duurzamer zijn dan het aantal euro's op je bankrekening. Het zegt dat de manier waarop we met elkaar omgaan met meer te maken heeft dan slimmer zijn, of mooier of rijker. 

De kloosterling is een beeld waartoe sommigen geroepen zijn, maar dat iedereen een alternatief biedt. 

Christine Bochen • Na bijna 40 jaar onderwijs over Merton ben ik verrast hoe verschillende kanten van Merton verschillende studenten aanspreken. Voor sommigen is dat het contemplatieve spoor, als alternatief voor het druk-druk-leven. Voor anderen is dat het lezen van de tekenen van de tijd. De tekenen van zijn tijd zijn niet zo verschillend als die van ons: oorlog, racisme, verdeeldheid. Ten slotte is er het spoor van herkennen wat meestal verborgen blijft: wij zijn al één. Merton zegt dat het enige wat we moeten doen is onze oorspronkelijke eenheid herwinnen. Op dit moment en vooral in de VS gaat de retoriek alleen maar over verdeeldheid en nationalisme. Die drievoudige oproep van Merton tot contemplatie, compassie en eenheid blijft verschillende generaties aanspreken. In onze vereniging zijn er mensen van 18 tot 90 die geroepen zijn tot een manier van leven geïnspireerd door Merton. 

Hij is een ‘cool dude’ en onze studenten pikken dat op. We kunnen kritisch over hem zijn, maar dat hij een fenomeen was, dat staat buiten kijf. 

Bonnie Thurston • Oh, ik kan heel kritisch over hem zijn. Hij behandelde vrouwen vreselijk. Het is raar om te zeggen, maar ik denk niet dat ik hem zou mogen als mens. Ook al heb ik enorm veel van hem geleerd en ben ik weg van zijn ideeën. Hij is ook gewoon mens. We zijn allemaal een mengeling van dingen. Hij had enkele blinde vlekken op het vlak van interpersoonlijke relaties. Hij werd ook wees op jonge leeftijd. Hij heeft nooit een stabiel gezin gehad. De enige stabiliteit in zijn leven kwam van het Britse schoolsysteem en van het monastieke leven. Maar mannelijke monastieke gemeenschappen zijn niet de beste plaatsen om te leren hoe je volwassen relaties aangaat met vrouwen. Misschien geldt dat zelfs voor relaties met mannen. Er zijn veel mensen verbaasd over dat aspect van zijn biografie. Christine moet daarover spreken want zij heeft de dagboeken van Merton geredigeerd over die periode in zijn leven. 

Christine Bochen • Het was een hele ervaring. Ik heb ze eerst met de hand overgeschreven. Want ik kon het niet over m’n hart krijgen om ze te ontcijferen aan de computer. Hij had een verschrikkelijk handschrift. Ik heb er dus veel tijd mee doorgebracht. Op een andere manier had ik het niet kunnen doen. In het volume dat ik geredigeerd heb was er het kritische moment van zijn verliefdheid op een vrouw, de verpleegster die hem verzorgde. Dat riep voor mij allemaal vragen op die afstraalden op zijn hele leven. Merton had gezegd dat zijn dagboeken 25 jaar na zijn dood gelezen mochten worden. Hij wist natuurlijk niet dat hij zo jong zou sterven en dat sommige mensen in het verhaal nog zouden leven. Zoals deze vrouw. Wij horen nu alleen zijn kant van het verhaal. Het was rommelig en ingewikkeld.

Bonnie Thurston • Verliefd zijn is rommelig en ingewikkeld. 

Christine Bochen • Hij was puberaal. Toch als het op dit soort relaties aankwam. 

Bonnie Thurston • Zij moet een buitengewone vrouw zijn. Want ze heeft er nooit publiek over gesproken. Dat bewonder ik immens. Er zijn zoveel mensen die belabberde en sensatiebeluste boeken schrijven over Merton. Zij had miljardair kunnen worden met haar verhaal. Maar ze heeft haar integriteit en de privacy van de relatie bewaard. Daar heb ik veel bewondering voor! Van iemand die haar ontmoet heeft, heb ik gehoord dat ze een goed leven heeft gehad na Merton. Ze is getrouwd, heeft kinderen gekregen. Het heeft haar niet levenslang getraumatiseerd. 

Christine Bochen • Het probleem is dat dit voorval dé lens is geworden waardoor het leven van Merton gelezen wordt. En dat is het niet. 

Bonnie Thurston • Dat is het zeker niet. 

Christine Bochen • Het is een deel van het verhaal, maar niet het hele verhaal. Elke benadering die deze episode als samenvatting van zijn leven ziet, begaat een grove simplificatie. Hij heeft ook veel vriendschappen gehad met vrouwen. En hij is gestorven toen hij 53 was. Hoe ouder ik word, hoe jonger dat lijkt. Naarmate hij ouder werd, erkende hij dat hij in zijn jongvolwassen leven vrouwen slecht behandeld heeft. Ik vraag me af hoe hij sommige van zijn problemen opgelost zou hebben had hij langer geleefd. 

Bonnie Thurston • Dat is een interessante manier om ernaar te kijken. We hebben ook zo veel bronnenmateriaal. Hij heeft voor ons het verslag van een leven nagelaten. Hij heeft nauwelijks geredigeerd en geschrapt in zijn jarenlange dagboeken en brieven. Ik was verbluft over hoeveel hij onthult. 

Je leest in zijn dagboeken en brieven de ontwikkeling van een mens, alle aspecten ervan. We zien maar zelden de binnenkant van een leven. 

Waar kan je beginnen om Merton te leren kennen?

[tekst gaat verder onder de foto]

Bonnie Thurston • Voor een spirituele zoeker zou ik Thoughts in Solitude [niet vertaald in het Nederlands] aanraden en ook New seeds of contemplation [in het Nederlands verschenen als Zaden van contemplatie]. Dat zijn zijn beste boeken. Het zijn korte kernachtige teksten die theologische degelijkheid combineren met een mooi psychologisch inzicht in de mens. Het is heel krachtig als je dat kan combineren. De bloemlezing van Chris [Christine Bochen] in de Modern Spiritual Masters Series is ook een aanrader [Thomas Merton: Essential Writings]. Het heeft een goede inleiding en je krijgt er alle aspecten van Merton. [In het Nederlands verscheen recent deze bloemlezing.]

Christine Bochen • Sommige van mijn studenten lezen The Seven Storey Mountain [Mertons autobiografische bekeringsverhaal, in het Nederlands verschenen als Louteringsberg, niet meer verkrijgbaar]. Maar voor sommigen is het een zware beklimming. Behalve mijn eigen bloemlezing geef ik studenten een bloemlezing uit de brieven. Ook daar zie je de vele gezichten van Merton terugkomen. 

Bonnie Thurston • Er is ook een ‘greatest hits’ uit de dagboeken en van de essays verschenen. Dat is een grote hulp. 

Dominiek Lootens • Aan pastorale begeleiders in opleiding raad ik twee boekjes aan: Springs of contemplation en Wisdom of the desert. 

Bonnie Thurston • Oh dat is mijn favoriet! Dat is Merton op zijn best! 

Dominiek Lootens • Hij beschrijft daarin hoe hij als monnik toch verbonden blijft met de wereld. Terwijl ze in onze ogen afstand nemen van de wereld. Voor pastorale begeleiders is dat heel herkenbaar. Want ze staan tegelijk in de kerk en in de wereld en aan de rand ervan. Ze vinden daarin een beschrijving van hun eigen positie. 

Bonnie Thurston • Die inleiding is gewoon briljant. 

Christine Bochen • Er zijn ook nog twee essays: ‘Learning to live’ en ‘Apologies to a nonbeliever’. 

Het maakt niet zoveel uit waar je begint, want je komt toch altijd op dezelfde plaats uit. Dat is het bewustzijn en de ervaring van Gods aanwezigheid in het zelf en in de ander. Die twee samen: diep naar binnen gaan om je te openen voor een wereld van compassie. 

Bonnie Thurston • Diep vanbinnen vind je gemeenschappelijkheid. We hebben veel gemeen als menselijke familie. Maar als je de hele tijd afgeleid wordt van jezelf, door gadgets, werk, familie, en geen tijd besteedt aan het zorgen voor je innerlijk leven, dan is het heel moeilijk om een meer universeel standpunt in te nemen. 

Dominiek Lootens • Het bevrijdende van Merton voor mij is dat het idee dat ik over mezelf heb niet het laatste woord is. Dan kan je dat idee laten varen en ook de manier waarop andere mensen naar je kijken. Dat is heel bevrijdend. De manier waarop God naar je kijkt, is van een heel andere kwaliteit. Wees niet zo bezorgd over het creëren van een eigen identiteit. Het mysterie van pastorale begeleiding is dat je het idee opgeeft dat je een identiteit moet creëren als een finaal product dat je kan toedienen aan andere mensen. 

Bonnie Thurston • De truc is om onder de constructies te duiken, onder de verpakking van een persoon, naar iets authentieks. Veel van Mertons taal over dat innerlijke zelf komt uit andere tradities. Hij was diep beïnvloed door het soefisme en de islamitische traditie. Hij vindt de gemeenschappelijke plaatsen in andere tradities. 

Wat kunnen we leren uit Mertons dialoog met de islam?

Bonnie Thurston • Merton is vooral gekend om zijn interreligieuze dialoog met het boeddhisme, maar er is een fantastische hoeveelheid materiaal over zijn dialoog met de islam. Die is op dit moment het meeste van belang. Hij heeft zo’n anders beeld van de islam dan de meeste westerlingen tegenwoordig. Zo is er zijn briefwisseling met een Pakistaanse soefi Abdul Aziz. De manier waarop Merton zich uitdrukt, toont aan dat hij fundamentele islamitische theologische begrippen begreep. 

Dominiek Lootens • Hij verwijst ook naar de Vlaamse mysticus Ruusbroec. Volgens hem staat deze mysticus in de christelijke traditie het dichtste bij de islam. Merton kijkt naar de christelijk traditie van 2000 jaar en ziet er de actuele relevantie van. Het is fascinerend voor onze relatie tot de islam dat onze geschiedenis zo’n voorbeelden kent. 

Bonnie Thurston • De overeenkomst tussen christendom en islam begint bij radicaal monotheïsme: we geloven in één God. Zo begint ons Credo. Maar het is ook de wortel van de islamitische traditie. Als je echt gelooft dat er geen God buiten God bestaat, dan ondergraaft dat onmiddellijk het probleem van hun God versus mijn God. Dat is van meet af aan een verkeerde manier van denken. 

Er kan per definitie maar één God zijn. Dat opent een nieuwe manier van denken en ons verhouden tot mensen die we anders zouden omschrijven als ‘de anderen’. 

Christine Bochen • Abdul Aziz is ook de enige die van Merton een antwoord krijgt op de vraag hoe hij zelf bidt. 

Bonnie Thurston • Dat is een buitengewoon antwoord. Omdat hij bijna uitsluitend islamitische concepten gebruikt om zijn manier van bidden te beschrijven. Dat waren de jaren 1960! Hij was echt met kop en schouders vooruit op iedereen. 

Dominiek Lootens • Ook al schreef Merton verschillende brieven op dezelfde dag, hij gebruikte nooit dezelfde ideeën. Hij beschouwde het als een pastorale missie om een gemeenschappelijke taal te creëren met de andere persoon in gedachten. 

Elk van zijn brieven is een creatie van het hart, ontstaan uit gebed voor de ander. Geen creatie in zijn hoofd, geen set van concepten die hij wilde overbrengen. 

Kan je tot slot iets vertellen over de manier waarop je de wijsheid van Merton persoonlijk beleeft?

[tekst gaat verder onder de foto]

Christine Bochen • 

Innerlijke gemeenschappelijkheid vinden, is een tegengif voor wat we nu horen in de VS. 

Het geeft me hoop dat wat we horen niet de stem zal zijn die zal voortduren. Alle retoriek verdeelt. Merton daagt mij uit om met anderen te praten op een manier die echt is. Dat is eng en uitdagend. Dat brengt me bij wat paus Franciscus over Merton zei in het Amerikaanse Congres: ‘Hij was niet alleen een biddende mens, maar ook een man van dialoog, een bruggenbouwer.’ De uitdaging is om bruggen te bouwen. Soms is het niet meer dan een plank uitsteken naar de ander. Dat is misschien niet heel concreet, maar ik beleef het wel als een enorm cadeau van Merton voor mij in een donkere tijd, een tijd die er almaar donkerder uitziet in de VS. 

Bonnie Thurston • Ik heb jaren geleden de academische wereld verlaten omdat ik vond dat we studenten niet toestaan om innerlijk werk te doen. Daar heeft Merton voor mij een grote impact gehad: mijn innerlijke leven. Hij zegt mij altijd weer: ‘Je bent niet zo belangrijk, laat het los. Je hoeft deze discussie niet winnen. Je moet niet de president zijn van de nederigheidsclub.’ 

Het is een constante herinnering dat wat echt blijvend is, diep innerlijk is. 

Dat diep innerlijke ding laat ons toe om de kortstondige kant van onze persoonlijkheid terzijde te schuiven. Zodat we elkaar kunnen ontmoeten op een dieper niveau. Het is een herinnering dat we allemaal gemaakt zijn naar het beeld van God. Moeder Teresa had het juist: iedereen is Jezus, soms draagt Jezus ongelukkige vermommingen. Dat herinnert mij er voortdurend aan om de verpakking, het uiterlijke voorkomen van een persoon, mijn reactie niet te laten beïnvloeden. We hebben een gemeenschappelijke bron en die gemeenschappelijke bron houdt evenveel van elk van ons. De gemeenschappelijke bron wil het beste voor ons allemaal. Die welwillendheid zullen we niet bereiken als we constant bezig zijn om onze eigen ego’s te promoten. In de mate dat ik erin slaag om de promotie van m’n eigen ego terug te trekken, om een mens te zijn die de groei van anderen aanmoedigt, zullen we stapjes zetten naar het paradijselijke koninkrijk. 

Dominiek Lootens • Merton is kritisch voor de witte, goed opgeleide middenklasse die naar de rest van de wereld met een blik van: ‘Wat maken ze er toch een zootje van daar in het Zuiden.’ Hij hanteert ook een sterk historisch perspectief. Hij wijst mij op mijn verantwoordelijkheid, bijvoorbeeld in de vluchtelingencrisis. De wortel van racisme is de gedachte dat ik beter ben dan iemand anders. Die gedachte is onderdeel van onze westerse cultuur. We voelen ons meer ontwikkeld, dat zit zelfs in de woorden die we gebruiken, zoals ‘ontwikkelde landen’ en ‘ontwikkelingslanden’. 

We denken dat racisme iets is van extreemrechts, maar er zit iets racistisch in onze cultuur.

Waarom ben je verbaasd dat iemand als Trump opstaat, als het zaadje van neerkijken op een ander ook in jezelf zit? Dat dagelijks te leven, is niet zo gemakkelijk. 

Christine Bochen • Merton formuleerde ooit een antwoord op de vraag of er opnieuw een Holocaust kan gebeuren. Hij zei dat overal waar de gedachte kan bestaan dat wie behoort tot klasse X, natie Y of ras Z minderwaardig is en geen recht van bestaan heeft, al de rest zonder moeilijkheden zal volgen. 

Als ik de ander ontmenselijk, zijn alle wreedheden mogelijk. 

Dat hoeft geen duistere gedachte te zijn. Want als je de mogelijkheid en de angst kan benoemen, is het ook een keuze. 

Bonnie Thurston • Het kruis is geen vrolijk materiaal. Toch is alles wat volgt uit het kruis een resultaat ervan. We moeten mensen weer leren dat het ok is om door je eigen duisternis te wandelen. Je kan er niet over en er niet omheen. 

Dat is misschien geen ‘happy clappy’ manier om het gesprek te beëindigen, maar het is tenminste echt. 

Geïnteresseerd?

• Ontdek de UCSIA-lezingen over theologie
• Jim Forest (vert. Willy Eurlings). Leven met wijsheid: een biografie van Thomas Merton. Damon, 2018, ISBN 9789463401241, 303 pagina’s, 29,90 euro. Vlotte en goed vertaalde nieuwe biografie van Thomas Merton. Bestel op Kerknet
• Thomas Merton. Zaden van contemplatie. Damon, 2015, ISBN 9789460361951, 201 pagina’s, 19,90 euro. Bestel op Kerknet 
• Thomas Merton. We zijn al één: woorden voor elke dag van het jaar. Abdij Van Berne Uitgeverij, 2018, ISBN 9789089722720, 240 pagina’s, 14,90 euro. Bestel op Kerknet
• International Thomas Merton Society
• Mertonvrienden van de Lage Landen