6 vragen over geweld in de Bijbel voor bijbelkenner Hans Debel

Exegeet Hans Debel is een van de sprekers op de Dag van de Godsdienstleerkracht. Die staat helemaal in het teken van levensbeschouwing en geweld (info en inschrijving). Debel koos als titel De Bijbel, een geweldig boek. En dat mag je dus dubbelzinnig verstaan.

#1 Is het geweld enkel een zaak van het Oude Testament?

Hans Debel • O nee. Laat me die misvatting maar meteen uit de wereld helpen. Denk aan de passage in het evangelie waar Jezus handelaars uit de tempel ranselt, of Ananias en Saffira die dood neervallen voor de apostelen wanneer hun bedrog doorzien wordt (Handelingen 5), of het hele boek Apokalyps.

Het geweld in de Bijbel is van alle tijden.

Door de Bijbel heen is er wel een evolutie in het godsbeeld merkbaar. De God-Strijdmakker komt veel vaker voor in het Oude Testament. Jezus schuift eerder het beeld van God als Vader naar voren. Maar desondanks vinden we in alle delen van de Bijbel geweld.

#2 Zou al dat geweld niet beter uit de Bijbel gehaald worden?

Dat was al het voorstel van Marcion in de 2de eeuw na Christus. Kun je nagaan hoe lang we het al moeilijk hebben met die gewelddadige passages. Volgens Marcion getuigde het Oude Testament van een andere God dan het Nieuwe. De kerkvaders zijn daar tegenin gegaan en hebben de waarde van het Oude Testament definitief erkend.

Je ziet dat er vandaag nog altijd een subtieler marcionisme bestaat, de neiging om uit te schakelen wat niet in ons kraam past.

Maar het is heel duidelijk: deze teksten behoren tot onze traditie. Niet alleen in de Koran staan gewelddadige teksten, ook in de Bijbel. De uitdaging is om er de dialoog mee aan te gaan. Wat willen ze ons zeggen?

#3 Welke leessleutels gebruik je voor dergelijke passages?

1. Context nagaan • Neem nu de tekst waar de zegswijze Oog om oog, tand om tand vandaan komt (Deuteronomium 19,21). Dit gaat helemaal niet over het rechtvaardigen van wraak, wel integendeel. Deze uitspraak kadert in een (weliswaar primitieve) vorm van rechtspraak die wraakgevoelens net moest beteugelen door een evenredige vergelding te eisen.
   Overigens, eisen wij ook vandaag niet soms een impulsief lik-op-stukbeleid? Zo ver staan die teksten dus niet altijd van ons hedendaags gevoel.
2. Literaire functie • Het boek Rechters is onmogelijk te lezen zonder literaire bril. Het bevat zo’n groteske geweldscènes, vooral in de laatste hoofdstukken, dat het niet anders dan ironiserend bedoeld kan zijn. De les van die hoofdstukken is dat de 12 stammen van Israël er niet in slagen samen te werken. Het is een satire op het menselijk gedrag, een uitvergroting om de lezers een spiegel voor te houden.
3. Scheiden van historische realiteit • Een ander voorbeeld is het boek Jozua, over de extreem gewelddadige intocht in Kanaän. Die gebeurde historisch gezien zeker niet zoals hier beschreven. Waarom dan die beschrijving? Wellicht is dit boek geschreven toen de Israëlieten al uit Kanaän verdreven waren. De les: we hadden kunnen winnen als we wél trouw waren gebleven aan God. De intocht handelt over het zich toewijden aan God.

#4 Die leessleutels verklaren veel, maar verhinderen niet dat de teksten misbruikt kunnen worden, toch?

Dat klopt. Maar dat onderscheid is wel belangrijk: enerzijds is er geweld in de Bijbel en anderzijds is er geweld dat op basis van de Bijbel wordt begaan.

Geen van deze vormen van geweld moet of kan gerechtvaardigd worden.

Het is niet omdat je ze leest en interpreteert, dat je de teksten ook goedkeurt.

Laat me nog een voorbeeld geven uit het evangelie. Matteüs laat het hele volk (let op de veralgemening) bij Pilatus uitroepen: Zijn bloed kome over ons en onze kinderen! Die zin weerspiegelt spanningen die in de tijd van de evangelist al speelden tussen joden en volgers van Jezus. De tekst heeft dus een gevaarlijk potentieel. Tegelijk kun je de evangelist de shoah niet in de schoenen schuiven.

Of neem de dialoog van God met Abraham over Sodom en Gomorra (Genesis 18-19). Uit deze passage komt het woord sodomie, op basis waarvan homoseksualiteit later zwaar aangepakt wordt. Maar daarover gaat het in de tekst helemaal niet. Destijds bestond er nog geen notie van geaardheid.

Ook al behoren deze teksten tot de Bijbel, we hebben het recht om het ermee oneens te zijn.

Maar eerst moeten we ze goed begrijpen.

#5 Kunnen we ook nog iets positief uit al die teksten halen?

Zeker. Deze teksten tonen dat de Bijbel een afspiegeling is van al wat in een mensenhart leeft en dat die gevoelens er mogen zijn (maar niet altijd wat je ermee doet).

Neem nu de Psalmen en meer bepaald de wraakpsalmen, zoals psalmen 58, 83 of 109. Het positieve daarvan is dat de psalmist (of al wie bidt met deze psalmen) zijn boosheid bij God neerlegt en ervan afziet het recht in eigen hand te nemen, omdat hij erop vertrouwt dat God garant staat voor de rechtvaardigheid.

#6 Komen religies ooit af van hun gewelddadig kantje?

Laat mij die vraag beantwoorden met een wedervraag: komt de mens ooit af van zijn gewelddadig kantje? Geweld is niet zozeer eigen aan religie, maar eigen aan de mens. De Bijbel toont zich daarvan bewust. Al in de eerste hoofdstukken van Genesis gebeurt er een moord: Kaïn klopt zijn broer Abel dood.

Hoe is het mogelijk, er was nog maar een handvol mensen en konden ze niet in vrede leven!

Hier houdt de Bijbel ons eens te meer een spiegel voor: zo zitten mensen in elkaar. Gelukkig toont de Bijbel ook hoe het anders kan. De héle Bijbel lezen, brengt ons het verst.

Hans Debel is exegeet en werkte als docent Bijbelwetenschappen aan de KU Leuven en het Grootseminarie Brugge. Vandaag is hij directeur van de secundaire school Heilige Familie in Ieper.