7 Bijbelse vragen aan zenboeddhist Tom Hannes

Antwerpenaar Tom Hannes was als kind al bijzonder gefascineerd door het zenboeddhisme. Sinds 1996 beoefent hij die levensfilosofie intensief, eerst lange tijd als monnik. Intussen heeft hij een gezin. Uit zijn werk als zenbegeleider ontwikkelde hij een druk bezochte gesprekstherapie. Daarnaast leeft hij zich uit als theatermaker en performer. Hij schreef meerdere boeken, met titels als Zen of het konijn in ons brein, Een kleine meditatiegids en Leven in het nu.

#1 Wat is jouw naam?

Tom Hannes • Mijn voornaam is de meest voorkomende in mijn generatie. Er zaten altijd wel een paar Tommen in mijn klas. Bovendien leerde ik dat Tom 'brave jongen' betekent in het Hebreeuws, of dat hebben ze me toen toch wijsgemaakt. Swingend was toch iets anders op een jongensschool in de jaren 1970 en 80. (De courante betekenis van Tom is ‘tweeling’, ndr.) 

Doorgaans werd ik dan ook met 'Hannes' aangesproken. Zo vaak zelfs dat sommige mensen die me van dit tijd kennen, nog altijd denken dat ik eigenlijk Johan heet. Maar Hannes – zoals mijn vader me erg vaak wenste duidelijk te maken – betekent 'onnozelaar' of 'sul'. Dat heeft me alvast gevrijwaard van al te veel bombast rond familie-eer.

Op mijn 30 kreeg ik een boeddhistische naam van mijn zenleraar: Shoden. Dat betekent 'juiste overdracht'.

Dat vond ik wel aardig. Bovendien waren sho en den de eerste lettergrepen van de twee belangrijkste boeken van de zentraditie waartoe ik toen behoorde: de Shobogenzo en de Denkoroku. Daarmee was de fervente boeddhistische student die ik intussen was geworden, behoorlijk in zijn nopjes. 23 jaar later moet ik erkennen dat ik geen idee heb of die zenleraar er spijt van heeft of hij me die naam gegeven heeft. Of ik het boeddhisme inderdaad goed overdraag. Maar we blijven onverdroten ons best doen.

Verder heet ik na meer dan tien jaar nog altijd 'lief' voor mijn vrouw. En 'papa' voor onze kinderen. Da's twee keer genieten.

#2 Waarom begrijp je Me niet?

Ik negeer even de hoofdletter. Waarom begrijp ik jou niet? Omdat ik jou niet ben. Maar dat is ook goed nieuws, omdat het leven op deze manier onophoudelijk interessant is. Elk moment is een improvisatiemoment, een kans om onze omgang met het bestaan te vernieuwen.

Hoe ouder ik word, hoe meer ik moet toegeven dat ik ook mezelf niet begrijp. Dat maakt dat ik voor mezelf dus ook een jij ben. Dat sluit aan bij de volgende vraag.

#3 Waarom merk je de splinter in het oog van je broer of zus op, maar niet de balk in je eigen oog?

Omdat we allemaal geneigd zijn ons introspectievermogen te overschatten. In realiteit is het behoorlijk moeilijk om te weten wat er in je omgaat. Doorgaans weten mijn vrouw en kinderen sneller dat ik uit mijn hum ben dan ik zelf. Als ze dan vragen wat er scheelt, weet ik: aha, zo meteen ga ik dat ook zelf voelen.

Als je mensen in je omgeving hebt die je genoeg kunt vertrouwen om de splinters in je ogen te laten benoemen, ben je een bijzonder rijk mens.

Zonder dat vertrouwen is kritiek krijgen bijzonder lastig. In een oude boeddhistische tekst over het centrale belang van geduldige verdraagzaamheid worden twee situaties opgesomd waarin geduld oefenen buitengewoon moeilijk is, maar toch beoefend moet worden. De eerste is: vierendeling door paarden. De tweede: kritiek krijgen. Ik vind die gelijkschakeling hilarisch. En meedogend. De oude boeddhisten hadden het dus ook knap lastig om kritiek te krijgen. En dat gaven ze toe.

#4 Waarom begrijp je Mij niet?

In het algemeen vind ik het moeilijk dat de kerken, (ook de boeddhistische), veel te weinig inzien hoe de huidige klimaatcrisis vereist dat we onze zingeving radicaal moeten veranderen. Met dat vraagstuk hou ik me sinds enkele jaren zo goed als constant bezig. Hoe beter je die vraag bekijkt, hoe moeilijker en omvattender ze blijkt te zijn.

We hebben werkelijk een andere zingevingsblauwdruk nodig.

Om maar één punt te noemen: onze gebruikelijke zingeving is nog altijd gebaseerd op het leggen van een verbinding tussen onze microkosmos (dat wat in ons lichaam woont) en de macrokosmos (het heelal). Tussen onze ziel en God. Of tussen mijn authentieke zelf en De Zin van Het Bestaan. Die blauwdruk bestaat in eindeloos veel vormen. Hij huist zelfs in ons economisch idee dat, als ik zo hard mogelijk streef naar mijn (microkosmisch) eigenbelang, de onzichtbare hand van de (makrokosmische) Globale Markt ervoor zorgt dat het algemeen belang vanzelf wordt gediend.

We moeten vandaag dringend ontwaken tot het inzicht dat 'bestaan' altijd mesokosmisch is. Dat we altijd te midden van de dingen leven.

Bestaan is relationeel. Om het in boeddhistische termen te zeggen: ik ontwaak niet, mijn relaties ontwaken.

Verlichting betekent niet: inzicht hebben in mijn mystieke relatie met het Al, maar wel: zorg dragen voor al mijn relaties. De relaties met mijn naasten, met de andere mensen, met de dingen om me heen, met de machtsstructuren, met de noden van de wereld, met de technologie, met de planten, met het aardsysteem, en met de goden in wie ik of anderen al dan niet geloven. Als je dat als uitgangspunt neemt, en dat uitgangspunt tot in je poriën laat doordringen, verandert er ontzettend veel in je aanvoelen van wat een zingevend leven uitmaakt.

#5 Waar is je geloof?

In wat het boeddhisme bodhicitta noemt: de spirit (citta) van het ontwaken (bodhi).

Ik lever me over aan het geloof dat het mogelijk is om radicaal anders en beter te leven.

Dat wekt in mij de motivatie op om van dat ideaal het richtsnoer voor mijn hele leven te maken. Niet dat ik dat ideaal volmaakt belichaam, verre van. Maar de pogingen daartoe geven zin aan elk minimoment van mijn bestaan. Zowel in mijn dagelijkse leven, als in mijn specifieke jobs als filosofisch onderzoeker, psychotherapeut en meditatieleraar. En natuurlijk ook in mijn meditaties.

#6 In welke situatie dreigde jij je geloof kwijt te geraken?

Dat dreigt elke dag. Ik vind het een zaak van intellectuele eerlijkheid om die dreiging er te laten zijn. Om je geloof te onderwerpen aan reality checks. Dat is lang niet altijd zo leuk, maar zo krijgt het wel de mogelijkheid om zich te vernieuwen, opdat het niet zou verstenen tot een museumstuk.

#7 Denk je dat ik gekomen ben om vrede op aarde te brengen?

Van boeddhisten wordt vaak verondersteld dat ze altijd vredig en sereen zijn. Dat ze nooit oordelen vellen. En vooral dat ze gespecialiseerd zijn in alles te aanvaarden. Maar het is minstens even belangrijk om ook je kritische vermogen te laten ontwaken. Om helder en duidelijk onderscheid te maken tussen wat ons leven pijnlijker maakt en wat ons leven vrijer en waardiger kan maken. En om daarin krachtige keuzes te maken.

Als ik in een krantenartikel maatschappijkritiek uit, is er altijd wel iemand die me vraagt of dit wel zo zen is.

Ik denk dat dit inderdaad een van de belangrijke maatschappelijke functies van de zen hoort te zijn. Tegelijkertijd kun je maar op een gezond en efficiënte manier kritisch zijn, als je ook genoeg tolerantie en sereniteit in je lijf hebt. Aan die paradox ontsnap je niet. Die moet je omarmen.