8 stemmen over vruchtbaarheid en overbevolking

Vandaag verbruikt de mensheid anderhalve planeet, zo berekende het Global Footprint Network. We consumeren anderhalve keer meer dan de aarde kan reproduceren. Tegen 2050 zouden we drie aardbollen nodig hebben om te voldoen aan de vraag van de mensheid, die dan gestegen zal zijn tot 9 miljard. Dat er iets moet gebeuren, staat vast.

Van bioloog Dirk Draulans en Chinakenner Catherine Vuylsteke tot theoloog Marc Peersman en migratie-expert Johan Ketelers zijn wetenschappers het erover eens dat de term overbevolking niet waardevrij is. Alleen filosoof Etienne Vermeersch pleit onomwonden voor geboortbeperking. Maar ook vanuit religieus opzicht is de term problematisch. Op 23 en 24 mei hield het Vaticaan een congres over de rol van vrouwen in ontwikkelingslanden ter voorbereiding van een VN-conferentie over het thema in New York later dit jaar.

Marc Peersman (theoloog en vormingsmedewerker CCV Gent) •

Al sinds de jaren vijftig, toen de wereldbevolking nog maar 2,6 miljard mensen telde, wordt over overbevolking gesproken en gaan er, vooral in het Westen, stemmen op om de bevolkingsgroei af te remmen. Men kijkt dan vooral naar ontwikkelingslanden, waar het geboortecijfer inderdaad veel hoger ligt dan in geïndustrialiseerde landen. Een grote kroost wordt er gezien als een natuurlijke levensverzekering.

Maar intussen zijn wel de rijke landen verantwoordelijk voor het grootste verbruik en de grootste vervuiling op deze aardkluit. Spreken over overbevolking heeft dus iets sociaal onrechtvaardigs. Volgens wetenschappers kan de aarde 11 miljard mensen aan, maar dan moet er wel iets veranderen aan de huidige levensstijl. Dan is een zorgzamer en verantwoordelijker beheer van Gods mooie schepping nodig.

Vanuit religieus opzicht is de term overbevolking af te keuren. Vruchtbaarheid is een grote waarde, die staat voor vertrouwen schenken, gastvrij zijn, zichzelf relativeren.

Spreken van overbevolking komt voort uit een pessimistisch denken, dat niet gelooft in de creativiteit van de volgende generatie om oplossingen te bedenken en een nieuwe toekomst te scheppen voor allen. Dat denken is niet levengevend. In milieukringen hoor ik heel vaak doemdenken. Zoiets verlamt en maakt angstig. Een Bijbels perspectief is er juist één van hoop, van geloof in ‘een nieuwe hemel en een nieuwe aarde’ die komende is. De Bijbelse oproep om vruchtbaar te zijn moet je in dat kader verstaan.

In het (verlangen naar een) kind worden we geroepen onszelf te transcenderen, open en ontvankelijk te worden voor het nieuwe, het andere dan onszelf.

Dat staat verantwoord ouderschap of gezinsplanning niet in de weg. Veel kinderen hebben is recht noch plicht. Wie echter dwangmaatregelen voorstaat om geboortes uit te sluiten of te culpabiliseren, stelt zich op als een cynische ‘eindgebruiker’ (Peter Sloterdijk).  Die waant zich de laatste en soupeert de aarde op, omdat er toch geen toekomst is. Ten onrechte. Een kind laten geboren worden, is daarom geen dreigende daad tegen de mensheid, maar juist een act van hoop en vertrouwen in creativiteit en duurzaamheid. 

Ward Bosmans(Terra Reversa) • De bevolkingsgroei heeft meer te maken met een daling van het sterftecijfer dan met een te hoog geboortecijfer. Wij denken vanuit een individueel recht op leven, maar er is ook een collectief recht op leven, voor de hele mensheid en voor toekomstige generaties.

Het zou totaal immoreel zijn levensbeëindiging van ouderen te promoten om ze te laten plaats maken voor jongeren. Toch geven de enorme investeringen om het leven te verlengen, te denken.

We moeten de discussie over overbevolking durven voeren. Anders stevenen we af op een catastrofe. Ik pleit niet alleen voor een ander economisch model, maar ook een ander sociaal en cultureel ontwikkelingsmodel.

Rijke landen moeten inbinden om onderwijs en gezondheidszorg te ondersteunen in arme landen. Uiteindelijk zal de welvaart daar geboortebeperking met zich meebrengen.

Ecologische problemen hangen nauw samen met armoede en ongelijkheid. Dat is het fundamentele probleem. Lees meer op de website van Terra Reversa.

Dirk Draulans (Knack-journalist en bioloog) • Overbevolking is het gevolg van het gigantische succes van de mensheid in het ontwikkelen van wetenschap en technologie, waardoor er middelen zijn gekomen om zoveel mogelijk mensen zo lang mogelijk in leven te houden. Een nefast neveneffect van ons succes is dat wij daardoor een grote invloed op de rest van de planeet hebben, en wouden vernietigen, water vervuilen en dieren en planten richting uitsterven drijven. Wij zetten alles naar onze hand.

Ik meen dat de gevolgen van overbevolking voor de eigen soort nogal zullen meevallen, en dat wij vooral te lijden zullen hebben van de toenemende migratie richting rijkere regio's die daar gepaard mee gaat. Veel andere soorten krijgen het echter moeilijk als gevolg van onze grote druk, kunnen zich niet aanpassen - daarvoor gaan de veranderingen die wij in de hand werken veel te snel - en worden zeldzaam.

De collaterale schade voor andere soorten is volgens mij een veel groter probleem dan de effecten op de eigen soort.

Catherine Vuylsteke(journalist en Chinakenner) • In China bracht de opendeurpolitiek een sterke stijging van de energieconsumptie met zich mee. Het autoritaire regime verbood vrouwen heel repressief meer dan één kind op de wereld te zetten. Met een aantal uitzonderingen op de regel bracht dat het aantal kinderen per vrouw op 1,8. Pogingen om de eenkindpolitiek aan de bevolking te verkopen als de beste oplossing voor iedereen, zijn niet geslaagd.

De verplichte geboortebeperking heeft een fundamenteel probleem. Ze gaat in tegen de zelfbeschikking van vrouwen en past niet binnen een democratie.

De term overbevolking is problematisch en niet waardevrij. Wel ethisch verantwoord is het pleidooi voor vrouwenrechten overal ter wereld. In landen als Niger en Jemen hebben vrouwen gemiddeld meer dan vijf kinderen. Als ze inspraak hadden in de grootte van hun kroost of de leeftijd waarop ze aan kinderen beginnen, zou dat aantal meteen lager liggen. In deze landen bestaan nog kindhuwelijken en hebben vrouwen weinig of geen toegang tot onderwijs, gezondheidszorg en voorbehoedmiddelen. Het hoge geboortecijfer duidt in vele gevallen op een probleem van mensenrechten.

Etienne Vermeersch (filosoof) • Ik ben voorstander van een door de overheid en/of andere instanties gestimuleerde bevolkingspolitiek, via actieve aansporing, door intensieve informatiecampagnes, door het verschaffen van vlotte toegang tot contraceptie, en door het verhogen van het opleidingsniveau, in het bijzonder bij de vrouwen. Modellen daarin zijn Taiwan en de Indische staat.

De bedoeling moet zijn een maximum van twee kinderen per vrouw te krijgen en liefst minder.
 In uitzonderlijke omstandigheden kon de één-kindpolitiek van China (sinds Deng) gerechtvaardigd zijn, hoezeer ik die ook intrinsiek inhumaan vind, omdat het alternatief een nog veel grotere humanitaire ramp tot gevolg zou gehad hebben. Lees meer op de website van Etienne Vermeersch.

Geert De Cubber (docent Hoger Diocesaan Godsdienstinstituut) • Het zou in principe geen probleem mogen zijn met de biocapaciteit van de aarde 9 miljard mensen te voeden. De voorwaarde is dan wel dat de teelt van het voedsel verspreid genoeg gebeurt en dat iedereen voldoende toegang heeft tot het geproduceerde voedsel. Volgens specialisten in duurzame landbouw zou dat mogelijk zijn tegen 2050, maar dan moeten we nu wel in actie schieten.

Voor de demografische schok die we verwachten ligt het zwaartepunt van de bevolkingsexplosie in Afrika en Azië.

Vooral in Afrika dreigt, in combinatie met ontoereikende capaciteit van voedselproductie en gebrek aan drinkwater, een dodelijke cocktail te ontstaan, zeker als daar niets fundamenteels verandert.

Nochtans zijn er vrij eenvoudige oplossingen om de bevolkingsgroei serieus af te remmen, voornamelijk via het onderwijs. Vooral vrouwen wordt de toegang tot degelijk onderwijs nogal eens ontzegd. Studies tonen aan dat goed opgeleide vrouwen de overbevolking zouden kunnen afremmen.

Christelijke vruchtbaarheid is nog wat anders dan de biologische mogelijkheid om kinderen op de wereld te zetten. In die zin is de intussen beruchte uitspraak van paus Franciscus veelbetekenend.

Paus Franciscus zei letterlijk dat christenen niet hoeven te kweken als konijnen om verantwoorde ouders te zijn.

We beseffen dat we als christenen geroepen zijn om het leven door te geven, maar dat reikt veel verder dan enkel biologische vruchtbaarheid: we worden geroepen en opgeroepen om met ons leven een vruchtbare bodem te worden voor het Rijk Gods. En dan klinkt de oproep uit Genesis (Wees vruchtbaar) plots helemaal anders.

Johan Ketelers (Secretaris-generaal International Catholic Migration Commission) • De term overbevolking weerspiegelt onmiddellijk een negatieve waarde. Op grond van een of meerdere criteria wordt geoordeeld dat de wereldbevolking te talrijk is.

De vraag is dan: te talrijk waarvoor? Voor wie? Of misschien zelfs: te talrijk voor welke bedoeling?

De voorraden drinkwater, landbouwgrond, mineralen en ruwe olie, om maar wat te noemen, zijn zonder twijfel beperkt en het is begrijpelijk dat de toenemende wereldconsumptie vragen oproept naar het moment van uitputting. Toch houdt deze vraag te weinig rekening met de nieuwe evenwichten tussen mens en natuur zoals die vaak noodgewongen (maar ook dankzij talent en engagement) gewijzigd en aangepast kunnen worden. Het antwoord op de vraag naar uitputting van de aarde ligt niet in een optel- of aftreksommetje maar wel in hoe nieuwe evenwichten kunnen bereikt worden.

De logica van de vraag behoort tot een economische denkwijze die aan de basis ligt van het probleem: de ongelijkheid in de wereld neemt toe met het verlangen om iedereen het westerse consumptiepatroon te gunnen. Dit is de uitdaging waar we als mensheid voor staan. Een uitdaging die nieuwe vormen van solidariteit oproept.

De statistieken en prognoses van de wereldbevolking dwingen de mensheid tot nieuwe evenwichten. Daarbij valt op dat de toename niet gelijkmatig verloopt en vragen oproept naar sociologische, economische en morele gevolgen. Die vragen om een holistische benadering.  De kwaliteit van de maatschappelijke ontwikkeling, van de wetenschap en vooral van de menselijke organisatie en mentaliteit bepalen de levenskwaliteit van de mensheid. het is dus belangrijk om vanuit een langetermijnperspectief de toekomst te lezen.

Armoede en migratie zijn vandaag meer dan ooit indicatoren van een economisch model dat niet veel langer kan worden volgehouden. De groep die in onze wereld geen toegang heeft tot rijkdom van diensten en producten, is de overgrote meerderheid. Migratie is de logische reactie.

Armoede en migratie behoren tot de scheidingslijn in de vraag naar het evenwicht: Hoeveel mensen kunnen we uit de armoede helpen en hoeveel mensen zijn we bereid op te nemen in wat vandaag als welvaart geldt?

Dat is geen mathematische vraag maar een vraag naar menselijkheid en het is precies deze kwaliteit die de vraag naar uitputting van de aarde opheft.

En dan hebben we nog deze:

Mahatma Gandhi • Er is genoeg op deze aarde voor ieders behoefte, maar niet voor ieders hebzucht.