Bizarre Bijbel #7 ~ Ziener Bileam en zijn veel slimmere ezelin

Numeri 22,21-35 ~ Ziener Bileam en zijn veel slimmere ezel

De ziener Bileam wordt ontboden door koning Balak om een vloek over het volk Israël uit te spreken, zodat hij ze kan verslaan in de strijd. In een droom zegt God tegen Bileam: Ga maar mee, maar je mag alleen doen wat ik je opdraag.

Nauwelijks is Bileam met zijn ezelin op weg of God ontsteekt in woede. Een engel trekt het zwaard. De ezelin ziet hem en gaat opzij, van de weg af een ommuurde wijngaard in. Bileam daarentegen heeft niets in de gaten en slaat zijn ezelin. Die drukt zich nu tegen de muur, de engel ontwijkend, waardoor ze Bileam naast haar plat drukt. Opnieuw deelt Bileam deelt rake klappen uit. En weer om de engel te ontwijken, gooit de ezel zich nu op de grond. Voor de derde keer slaat Bileam zijn ezelin.

Toen liet de HEER de ezelin spreken. Ze vroeg Bileam: ‘Wat heb ik u misdaan, dat u me nu al drie keer geslagen hebt?’ ‘Je drijft de spot met me’, zei Bileam. Toen opende de HEER Bileam de ogen, zodat hij de engel van zag staan. […] Bileam zei: 'Ik heb gezondigd, want ik wist niet dat u mij de weg versperde. Maar als wat ik doe slecht is in uw ogen, ga ik terug naar huis.’

Wat komen sprekende ezels in een Bijbelverhaal doen?

Hans Ausloos • Tja, er zitten wel wat elementen van het sprookjesgenre in dit verhaal.

In de hele Bijbel komen we maar 2 sprekende dieren tegen: de slang in het scheppingsverhaal en deze ezelin van Bileam.

Het spreekt vanzelf dat dit verhaal niets met historiciteit te maken heeft.

Kun je de context even schetsen?

We zijn in het boek Numeri beland, het vierde boek van de Bijbel. Het volk Israël trekt nog steeds voort onder Mozes’ leiding. Intussen is het toch al enkele keren met andere volkeren in aanvaring gekomen. Dit verhaal speelt zich al tegen het einde van de 40-jarige reis naar het Beloofde Land af.

Balak, de koning van Moab hoorde wat Israël de Amorieten had aangedaan en wil niet eveneens de strijd verliezen. Daarom laat hij de grote ziener Bileam komen om het volk te vervloeken. Deze Bileam nu is geen Israëliet, maar toch wil hij eerst God raadplegen.

Hij vraagt er een nachtje over te mogen slapen. De goede verstaander weet dat dit betekent: ruimte geven aan God om zich te laten kennen.

Het verhaal bevat bijna te veel absurditeiten om op te noemen. Een poging?

Bileam komt over als iemand die goed wil handelen. Hij luistert naar God, ook al is hij geen Israëliet. Hij wordt een grote ziener genoemd. In hoofdstuk 24, vers 17, doet hij zelfs een messianische 'voorspelling': Een ster komt op uit Jakob, een scepter uit Israël. Naar dit vers verwijst de evangelist Matteüs in het verhaal over de geboorte van Jezus. Toch is hij in dit verhaal stekeblind. Zijn ezelin ziet beter.

Voor een evenwichtig godsbeeld moet je ook niet bij deze tekst zijn. God komt naar voren als uiterst wispelturig. Wat heeft hij Bileam te verwijten?

Hoe verklaar je die wispelturigheid van God?

Verplaats je even in de lezer van 2.500 jaar geleden. Je probeert God te begrijpen, maar je hebt maar weinig houvast. Zelfs de grote profeet Jeremia vergelijkt God wel eens met een onbetrouwbare bron. Natuurlijk is God niet onbetrouwbaar. Maar Hij blijft ook voor ons een mysterie.

Terug naar de absurditeiten. We waren nog niet rond.

Ja, de sprekende ezelin natuurlijk. Het bijzondere is dat er letterlijk staat dat de Heer haar doet spreken. Op dezelfde manier ziet Bileam uiteindelijk wat er echt aan de hand is: de Heer opent hem de ogen.

Ook heel gek is dat Bileam, ondanks zijn aankondiging van de Messias, verder uiterst negatief in beeld komt in het Oude én Nieuwe Testament. Zo staat in hoofdstuk 25 dat hij verantwoordelijk was voor ontucht onder de Israëlieten. En in de weinig bekende Brief van Judas wordt verteld dat Bileam zich liet omkopen. Mogelijk heeft men hem achteraf slechter willen voorstellen dan we uit dit verhaal kunnen afleiden.

Ook bizar is dat Bileam van zichzelf zegt dat hij gezondigd heeft, want ik wist niet ... Het is toch geen zonde als je iets doet waarvan je niet kan voorzien dat het fout is?!

De betekenis of les van dit verhaal is nog de grootste absurditeit. Die lijkt er namelijk hoegenaamd niet te zijn.

Het verhaal draagt niet bij tot een beter begrip van wat dan ook, en is evenmin bepalend voor het vervolg. Mogelijk is het maar achteraf toegevoegd, als een folkloristisch verhaal dat men wilde bewaren.

Wat moeten we er dan mee?

Laten we allereerst gewoon van genieten en niet dwangmatig proberen er iets van te begrijpen. (Daar zijn westerlingen meestal niet zo goed in.)

Grappig en inspirerend is alleszins de mooi uitgewerkte tegenstelling tussen de grote ziener die de engel niet ziet en het domme lastdier dat hem wel ziet. En ook tussen de engel en de ziener. De eerste heeft een zwaard maar gebruikt het niet. Bileam daarentegen slaat de ezel en voegt dreigend toe: Goed dat ik geen zwaard heb, anders zou ik je doden.

Interessant is ook dat Israël hier gered wordt door een niet-Israëliet.

God gebruikt wel vaker mensen van wie je het niet verwacht.

Het joodse volk heeft het daar dikwijls moeilijk mee gehad. (Hoe zijn we zelf?!)

Hans Ausloos is theoloog en professor Oude Testament  aan de UC Louvain.