Een katholieke zorgpastor op de kamer? Drie experten over uitdagingen en kansen vandaag

Als grote voorvechters van spirituele zorg in een ziekenhuis, woonzorgcentrum of centrum voor mensen met een beperking bekleden katholieke zorgpastores een bevoorrechte positie in de Kerk. Nergens anders komt deze Kerk met zoveel lagen van de bevolking in contact. Toch lonken er ook uitdagingen. 

Onlangs herwerkte de Beroepsvereniging voor Zorgpastores haar deontologische code om zorgpastores te ondersteunen in het verlenen van kwaliteitsvolle spirituele zorg. 

We spraken erover met Kristien Henderickx (coördinator van de Beroepsvereniging), Ine Pauwels (pastor in Ziekenhuis Oost-Limburg in Genk) en Krista Carreel (pastor in Woonzorgcentrum Sint-Vincentius in Kaprijke).

#1 De nasleep van misbruik in de Kerk

Ongetwijfeld liet het drama van seksueel misbruik in de Kerk ook sporen na in de zorgcontext. In de nieuwe versie van de deontologische code is er een uitgebreid stuk over het respect voor zuivere verhoudingen tussen pastor en zorgvrager. ‘Seksueel misbruik is vaak geworteld in machtsmisbruik’, zo stelt Kristien Henderickx. ‘Ook een zorgpastor dient er zich altijd van bewust te zijn dat zijn of haar relatie tot zorgvragers asymmetrisch is. De persoonlijke integriteit van deze zorgvrager moet te alle tijden worden beschermd.’

In een maatschappij die autonomie sterk in het vaandel draagt, ervaren pastores dat de wenselijkheid van begeleiding veel meer dan vroeger moet worden afgetoetst. Het misbruikschandaal heeft die gevoeligheid verhoogd. Voor sommige zorgvragers roept het woord Kerk zoveel beladenheid op dat een aantal pastores zich afvraagt of ze mensen niet beter zouden doorverwijzen naar een moreel consulent. ‘Toch hoeven we als pastor ook niet té snel voor de zorgvrager te beslissen’, reageert Kristien. ‘De aanname dat een moreel consulent zonder meer neutraal is, kan ook een denkfout zijn. De sleutel is altijd om het gesprek met zorgvragers aan te gaan en hun keuze nadien te respecteren’.

Gelukkig associëren mensen de pastor meestal niet met het negatieve beeld dat ze soms van de Kerk hebben. Integendeel, Krista Carreel ervaart hoe bewoners in het woonzorgcentrum gemakkelijk hun hart luchten bij haar over de vreselijke dingen die er ook binnen de Kerk gebeuren. ‘Sommigen gaan uit protest niet meer naar de viering, hoewel ze zichzelf wel uitdrukkelijk gelovig noemen. Maar ik word zelf niet geassocieerd met al wat hen zo’n verdriet doet. Mensen hebben mij leren kennen en ervaren me eerder als een vertrouwenspersoon bij wie ze ook over hun worsteling met de Kerk terechtkunnen. Toch heb ik me al vaak afgevraagd of er ook onder onze bewoners geen slachtoffers zijn die er nog niet hebben over durven spreken of het misschien ook niet meer kunnen nu ze dementerend zijn.'

Ine Pauwels ervaart een gelijkaardig vertrouwen van de mensen die haar in het ziekenhuis over het misbruik aanspreken. ‘Zelden gebeurt dat op een vijandige toon. Meestal begrijpen patiënten meteen dat we hier even verontwaardigd over zijn als zij. Ook andere zorgverleners weten wie wij zijn en wanneer een patiënt onze ondersteuning kan gebruiken. Daarnaast staat natuurlijk wel dat het aantal mensen dat geschrapt wil worden uit het doopregister is toegenomen. Regelmatig moeten ook wij iemand ‘schrappen’ uit de oude doopboeken.'

#2 De zorgvrager voorop

De zorgvrager voorop stellen in elk aanbod van spirituele zorg, is een rode draad die doorheen de herwerkte deontologische code loopt. ‘Goede zorg bieden, betekent je afstemmen op de patiënt en met de zorgvrager zoeken naar wat hem of haar kracht kan geven, niet de patiënt iets opleggen van je eigen gelijk’, zo getuigt Ine. ‘Naast de patiënt gaan staan, elke keuze die de zorgvrager maakt respecteren, samen met de patiënt de weg gaan, trouw blijven aan de patiënt: daar vind ik heel veel van God in terug.’

Toch kan die prioriteit in spanning komen te staan met de loyaliteit die de pastor naar de Kerk en het eigen geweten toe voelt. Zo worstelen sommige pastores bijvoorbeeld met hun rol in een procedure tot euthanasie. Vanuit het recht op spirituele zorg dat ze voor iedereen willen garanderen, willen ze nabij zijn. Tegelijkertijd botst dit aanwezig willen zijn naast de ander met persoonlijke waarden. 

Krista: ‘Aanvragen tot euthanasie zijn vrij zeldzaam in ons woonzorgcentrum. Toch komen ze soms voor. Als pastor speel ik dan vooral een rol in het helpen verhelderen van de vraag achter de vraag. Ik probeer zoveel mogelijk ruimte te creëren voor de nood van de bewoner, ook als ik er zelf moeilijk bij kan. Echt aanwezig zijn op een moment van euthanasie deed ik nog niet. Je mag niet onderschatten wat voor impact zo’n abrupt einde ook heeft op de mensen aanwezig. Mocht de bewuste bewoner zonder enige familie zijn of haar laatste moment tegemoet gaan en om mijn nabijheid vragen, dan zou daar voor mij wel een sterk appel van uitgaan. Je wil niet iemand alleen laten sterven.’

Ondanks de spanningen waarin het de pastor kan plaatsen, kan net die ijver om spirituele zorg voor iedereen aan te bieden kenmerkend zijn voor de katholieke zorgpastor. Kristien: ‘In interlevensbeschouwelijke teams is het zo dat de katholieke zorgpastor sneller bij iedereen zal langsgaan dan vertegenwoordigers van sommige andere denominaties. Deze laatste beperken zich soms vaker tot mensen die zich expliciet tot hun denominatie bekennen’.

‘Wij gaan inderdaad naar de mensen die ons nodig hebben, niet naar de mensen die gelovig zijn’, zo vult Ine aan. ‘Vaak weten we ook helemaal niet wat mensen hun levensovertuiging is en dat doet er eigenlijk ook niet toe. De beschikbaarheid en het open staan voor ieders verhaal is voor ons de kern van ons werk. Toen ik vanochtend om 8u toekwam op het werk, stond er een man te wachten voor ons bureau en hij zei dat zijn moeder vandaag euthanasie zou krijgen. ‘Wij zijn geen gelovige mensen,’ zo klonk het, ‘maar wij komen wel graag naar de kapel. Het is daar zo prachtig gedecoreerd altijd, ik kom daar tot rust. En nu heb ik een vraag voor jullie. Mijn mama haar ziekenhuiskamer is kaal en kil. Ik wil niet dat ze sterft in zo een ruimte. Zouden jullie mij willen helpen om het daar wat gezellig te maken?’ En dus ging ik samen met de zoon naar ons rommelkot, kozen we enkele dingen uit die zijn mama zeker mooi zou vinden en schikten het samen op de kamer. Dit is de praktijk van de spirituele en de pastorale zorg. Er is zoveel schoonheid in te vinden!’

#3 De meerwaarde van interdisciplinaire communicatie

Niet alleen de loyaliteit ten aanzien van de Kerk, maar ook deze tot de werkgever brengt uitdagingen met zich mee in het concrete engagement van zorgpastores. Kristien: ‘Eigenlijk bewegen we ons voortdurend in een continuüm tussen geheimhouding en samenwerking. De pastor wil mensen een vrijplaats aanbieden om over alles te kunnen spreken. Anderzijds is ook de Beroepsvereniging ervan overtuigd dat zorg op zijn best is wanneer er ruimte is om ze te delen met collega’s.’
 

Die zorg delen, is niet altijd even evident volgens Kristien: ‘We horen bijvoorbeeld dat sommige pastores moeilijk toegang krijgen tot het digitale patiëntendossier. Het komt er dan op aan om collega’s te overtuigen van de bijdrage die pastores kunnen leveren in de totaalzorg voor patiënten. Zonder deelname aan het dossier is er immers ook geen gedeeld beroepsgeheim mogelijk.’ 

‘Om goede spirituele zorg te kunnen bieden, is het belangrijk dat de pastor geïntegreerd is in de zorginstelling’, zo vult Ine aan. ‘Het is belangrijk dat andere zorgverleners jou vertrouwen en weten dat ze op jouw expertise kunnen rekenen, net zoals jij dat ook op die van hen doet. Samenwerking en overleg zijn daarom essentieel’.

De eigen bijdrage van zorgpastores is daarin heel belangrijk, zo getuigt Krista: ‘Ik stap regelmatig naar de hoofdverpleegkundige toe wanneer ik in mijn gesprekken iets opmerk dat belangrijk is voor de zorg van een bewoner. Ik probeer dat altijd zo te doen dat ik de vertrouwelijkheid van de persoon zoveel mogelijk garandeer. Zo herinner ik me een gesprek met een bewoonster op hoge leeftijd die haar enige zoon verloren had. De algemene teneur bij andere zorgverleners was dat deze mevrouw dit verlies wel een plek had kunnen geven. In onze gesprekken kwam het thema echter heel vaak naar boven. Ik heb toen gedeeld dat mevrouw wel degelijk rouwt zonder verder iets te zeggen over de inhoud van onze gesprekken, en zo het algemene beeld dat men van haar had bijgesteld opdat ook andere zorgverleners aandachtig konden zijn voor het verdriet dat wel degelijk nog altijd bij haar leefde.’

#4 De weg naar binnen 

Ondanks de nodige uitdagingen die zich in de dagelijkse praktijk stellen, ervaren zorgpastores zeker en vast dat ze kunnen doen waartoe ze zich geroepen weten: de weg naar binnen gaan. Niet toevallig is dat ook het thema van de Week van de Spirituele Zorg, die loopt van 14 tot 20 oktober. ‘Het is eigenlijk een dubbele weg,’ zo verduidelijkt Kristien. ‘Zorgpastores zijn mensen die vanuit de verbinding met hun eigen binnenste ook andere mensen begeleiden op die weg naar binnen’.

Of mensen er vandaag nog voor openstaan dat een katholieke pastor hen begeleidt op die weg naar binnen? Zeker wel, zegt Krista. ‘Maar je moet er ook letterlijk voor in beweging komen en ‘rondlopen’. Mensen vragen in dit huis zelden expliciet naar een pastor, maar wanneer je zelf naar hen toegaat, vertrouwen ze je wel vaak stukjes van hun binnenste toe. Hoe mensen zich ook voelen ten aanzien van de Kerk, vaak ervaren ze een pastor wel nog als iemand aan wie je kwetsbare dingen kan zeggen en waarbij je er op vertrouwen kan dat hij of zij er schroomvol mee om zal gaan. Die momenten zijn genade en levengevend, zowel voor de zorgvrager als voor de pastor.’

‘In een groot ziekenhuis als het onze hangt alles er ook vanaf hoe je de kamer binnenkomt’, vertelt Ine. ‘Hoe stel je jezelf voor als pastor? Ik stel mezelf voor als medewerker van de Dienst Pastorale Zorg en Zingeving en ik vertel dat het mijn werk is om naar hun verhaal te luisteren en met hen te spreken over wat voor hen van betekenis is. En dan vraag ik of ik een stoel mag nemen en me even naast hen mag zetten. Het zou heel anders lopen als ik zou binnenkomen en zou zeggen: ‘Ik ben de katholieke pastor, zeg het eens…’ De meeste mensen ervaren dat op verhaal komen hen veel deugd doet tijdens hun ziek-zijn. We krijgen heel veel dankbaarheid van patiënten. Ze grappen wel regelmatig dat ze het niet verwacht hadden dat ze nu net bij een pastor hun hele verhaal zouden doen. Maar wanneer je authentiek bent en je open opstelt, ben je eigenlijk welkom bij iedereen.’