Louis De Jaeger over voedselbossen: Plant appelbomen op kerkhoven

Louis De Jaeger is een doener en bezieler met een schijnbaar oneindige voorraad energie: campagnebedenker van Bye Bye Gazon, landschapsarchitect met een eigen bureau Commensalist, trainer en organisator van verschillende opleidingen, keynote speaker, auteur, documentairemaker… Hij is vooral gefascineerd door voedselbossen, het idee dat voedselproductie niet per se op een akker of weide moet gebeuren, maar ook kan in de vorm van een bos. 

Paus Franciscus noemde voedselbossen een van de oplossingen om voedsel te produceren en tegelijkertijd de natuur te herstellen, om tegelijk werk en biodiversiteit te bevorderen en simpelweg om beter te leven (Let us dream: the path to a better future). 

Als goeroe van het Vlaamse voedselbos schreef Louis De Jaeger er een complete handleiding over: Ontwerp je eigen voedselbos (Bib - Uitgever). Tijd om te ontdekken wat het is en waarom de Jaeger er zijn levenswerk van maakt.

Waarom zijn voedselbossen zo belangrijk? 

Omdat voedselbossen een ontbrekend ingrediënt zijn om de wereld te redden. Dat is een grote uitspraak. Maar rapporten van de VN en andere organisaties tonen aan dat tegen 2050 tot 90% van onze landbouwgronden volledig gedegradeerd zullen zijn. 

We hebben wel nog altijd voedsel nodig. We kunnen ons niet voeden met Tesla's en iPhones. 

Voeding is het allerbelangrijkste. De belangrijkste reden dat de landbouw achteruit gaat, is de bodemdegradatie. Waarom gaat die achteruit? Omdat we vooral eenjarige planten in ons dieet hebben. Eenjarige planten komen in de natuur alleen maar voor als er een grote ramp gebeurt. Onze landbouw moet telkens opnieuw die ramp re-creëren om eenjarigen te kweken. Terwijl meerjarige planten en bomen de bodem net opbouwen en weer vruchtbaar maken. 

Natuurlijke bossen alleen kunnen ons niet redden, want we moeten nu eenmaal eten. Zuhal Demir [Vlaams minister van Omgeving, nvdr] wil 4000 hectare bos planten, maar ze slaagt er niet in om daar zelfs maar een fractie van te realiseren. Omdat ze te veel gefocust is op bos, bos, bos. Dat is natuurlijk nodig, maar wat als ze eens zou denken aan voedselbossen, die zowel goed zijn voor de natuur als voor de landbouw? 

Voedselbomen zijn het vredesakkoord tussen landbouw en natuur. Het is bewezen dat beide perfect samen kunnen gaan. 

De boer verdient er dus aan en er zijn nog massa's andere voordelen zoals CO2-opslag, tegengaan van overstromingen, opvangen van fijn stof, erosie tegengaan, wind tegenhouden zodat de grond minder snel uitdroogt… Bomen zorgen zelfs actief voor meer neerslag. Voedselbomen kunnen op verschillende manieren aangewend worden, in voedselbossen, maar ook in agroforestry.

– tekst gaat verder onder de foto –

Je schreef er zopas een uitgebreide handleiding over: Ontwerp je eigen voedselbos. Waarom was dit boek nodig?

Toen de uitgever me benaderde om een boek te schrijven over voedselbossen, dacht ik: Daar bestaan toch al boeken over. Maar als ik bij klanten kom om een voedselbos te ontwerpen, dan hebben ze die boeken staan. Waarom bellen ze mij terwijl alles in die boeken staat? Ze zeggen me dan: Ik weet niet hoe ik van het boek naar de realiteit kan stappen. 

Dit is het eerste boek over voedselbossen dat mensen bij de hand neemt en echt alle aspecten doorloopt van begin tot einde. Er is ook een digitaal werkboek bij dat mensen stap voor stap begeleidt. Er is geen enkel excuus meer om geen voedselbos te maken. We hebben het bovendien getoetst aan de opleiding die we geven. Het is dus ook een syllabus. Het had een vak op de hogeschool kunnen zijn voor 3 studiepunten. [lacht]

Is het boek ook geschikt voor iemand die er in zijn tuin wat mee wil experimenteren?

Je kan het vergelijken met andere naslagwerken zoals de moestuinbijbel van VELT. Die wordt gebruikt door heel gevorderde mensen en echte beginners. Er valt altijd wel iets uit te halen. Je kan perfect een eetbare balkontuin ontwerpen met dit boek, bijvoorbeeld door inspiratie te halen uit de plantenlijst. Maar ook mensen die het op macroschaal willen toepassen, kunnen het boek gebruiken. 

Zijn er in Vlaanderen voedselbossen die ons kunnen inspireren? 

In Kortrijk hebben we Pluktuin Bes ontworpen, een voedselbos van 2 hectare dat nog matuur moet worden. 

De bedoeling is dat mensen voor een jaarlijks bedrag zelf komen plukken. Een soort Netflix voor voedsel. 

Het ontwerp is een ideale mix tussen rationeel en romantisch. Om handig te kunnen oogsten, zijn er struiken en bomen op rijen geplant en gegroepeerd volgens oogstmaand. Anderzijds zijn er ook mooie gebogen en slingerende paden. 

Het mooie vind ik dat een voedselbos een en-en-verhaal kan zijn. Het hoeft niet allemaal chaotisch te zijn. Van bomen op rijen kan je zeggen: Hoe lelijk! Maar het moet ook praktisch zijn. De boer moet er met zijn tractor door kunnen. 

Het is leuk om de ultieme balans te zoeken tussen schoonheid en productie, tussen economie en ecologie. 

Je hebt economie nodig, want als het niet opbrengt, dan kan de boer het niet blijven doen,  valt het in elkaar en heb je ook geen ecologie meer. Omgekeerd: moesten het allemaal lelijke lijnen zijn, dan zouden mensen er zich niet thuis voelen en er niet meer naar toe komen. 

Het Duizendkleurenbos in Ieper is een mooie boerderij met de grootste verzameling aan wilde, eetbare planten die commercieel gekweekt worden voor sterrenrestaurants. Daar hebben we in samenwerking met Dries Delanote en Filip Goudeseune veel water ontworpen. Omdat de grondwaterspiegel op sommige plaatsen in West-Vlaanderen dramatisch gezakt is. We willen tonen hoe je water in het landschap kan opslaan. Maar er zullen ook eetbare waterplanten gekweekt worden. Een pioniersproject voor Vlaanderen.

Een van de oudste voedselbossen van Vlaanderen is De Woudezel in Houthulst. Daar kan je tijdens de opentuindagen langsgaan of wat rondneuzen terwijl je de kwekerij bezoekt. De beheerder is een wandelende voedselbosencyclopedie. Dit is een van de leukste voedselbossen van Vlaanderen omdat het zo gevarieerd is. We hebben er gefilmd voor onze onlineopleiding om voedselbosdesigner te worden. Je kan er heel gemakkelijk tonen wat er allemaal mogelijk is met een voedselbos: zo ziet een waterpartij eruit, zo ziet een rationeel gedeelte eruit, zo ziet een romantisch deel eruit, zo ziet het kweekgedeelte eruit. 

Als je zelf planten leert kweken, dan kan je heel veel geld uitsparen.

Voedselbomen planten kost natuurlijk geld als je het allemaal wil aankopen. Als je overdrijft, kan je gemakkelijk 10.000 euro uitgeven in een kwekerij. 

Als je het zelf kweekt door te stekken en te enten, spaar je geld uit, bouw je kennis op en heb je heel veel gratis uren therapie. 

Wat moet er in Vlaanderen veranderen? 

Via communicatie het zaadje planten bij mensen is heel belangrijk. Mensen moeten weten dat er oplossingen bestaan. 

Bij mij werd het zaadje geplant toen ik stagiair was op een landbouwbedrijf. Ik moest bij -4 graden prei oogsten. Ik dacht: Ieder jaar opnieuw moeten we hiervoor de aarde verstoren. Terwijl ik net een boek aan het lezen was over een 4.000 jaar oude kastanjeboom op de Etna. Ik dacht: Allez, waarom doen wij zoveel moeite terwijl die boom al 4.000 jaar lang kastanjes in je schoot laat vallen waar je niets voor moet doen. Natuurlijk moet je dat nuanceren, maar toch…

Als je moestuiniert met meerjarige groenten, dan komen ze elk jaar vanzelf terug. Zonder dat je er iets voor moet doen. 

We moeten dus een zaadje planten bij de mensen: Kijk eens hoe je nog meer kan samenwerken met de natuur. Door bijvoorbeeld een notenboom te planten. Die kost misschien 50 euro, maar je achterkleinkinderen zullen er nog altijd de noten van plukken. 

Veel mensen zetten in hun tuin alleen sierplanten, terwijl ze evengoed voor een deel voedselbosplanten kunnen kiezen. Zoals de Japanse sierkwee (Chaenomeles japonica). Het is een struik die mooi bloeit én kleine appeltjes geeft. Het vervult alle functies van een sierplant en je hebt er opbrengst van aan het einde van het seizoen. 

Ik ben tegen niks. Het gaat om wat je nog kan toevoegen. Daar probeer ik in mijn werk naar te zoeken. Wat is er vandaag, hoe mooi is het, hoe kunnen we het nog mooier en toffer maken. Zet bijvoorbeeld eens een honingbes in plaats van een buxus. 

We schrijven momenteel voor het Departement Landbouw en Visserij [van de Vlaamse Overheid, nvdr] een voedselbosstrategie. 

We hebben berekend dat we 21% van alle Vlamingen kunnen voeden door alles te laten zoals het is en alleen maar dingen toe te voegen aan het landschap. 

Zoals per blok akkerland van 4 hectare 1 rij voedselbomen te planten. De boer zal er geen last van hebben. Ook in weiden kan je per hectare een vijftiental voedselbomen zetten. In alle privétuinen samen nog eens 1 miljoen bomen en langs alle wegen 100.000 bomen. Dan hebben we 6 miljoen voedselbomen die een vijfde van onze calorieën kunnen voorzien. 

Als ik premier was, dan zou ik kiezen voor die voedselzekerheid. 

Onze velden zijn zodanig uitgeput en verslaafd aan meststoffen en bestrijdingsmiddelen dat ze zonder inputs zo goed als geen voedsel meer produceren. Als om een of andere reden de toestroom stopt van goedkope soja uit Zuid-Amerika of van gas en olie, dan zijn we de klos. Ik ben geen doemdenker, maar bon, corona is ook gebeurd. Als zo'n extreme situatie zich voordoet, dan wil je toch dat er bomen staan die ieder jaar produceren, wat er ook gebeurt. 

Iedere gemeenschap zou een voedselbos moeten hebben als een buffer, als een bankrekening of een belegging zodat je van de rente kan leven. 

Nu leven we van het kapitaal, wij consumeren bodemkapitaal. Als je bomen plant, dan bouw je kapitaal – de bodem – op, en leef je van de rente. 

Dat is het meest logische wat we zouden moeten doen. Ik hoop dat die 6 miljoen bomen er staan tegen dat ik de aarde verlaat. Hebben we ze nooit nodig, geen probleem. Die bomen staan in niemands weg. Je kan de noten zelfs laten liggen. 

Je schrijft dat je ooit boer wilde worden. Is dat je kinderdroom? 

Mijn kinderdroom is om de woestijn opnieuw te vergroenen. Ooit was het noorden van Afrika de graanschuur van Europa. Het is maar woestijn geworden omdat we het volledig hebben gedegradeerd. We kunnen dat opnieuw omkeren. Momenteel onderzoeken we of we in Dubai een stukje echte woestijn kunnen omvormen naar een tuin van Eden.

Het is mijn droom om leven te brengen waar het verdwenen is. 

Mijn eerste boek ging over de landbouw: We eten ons dood (Bib - Bol). Daarin ben ik te weten gekomen dat het vandaag bijna onmogelijk is om in België boer te worden als je geen ouders hebt die je 10 hectare nalaten. Omwille van de grondprijs, maar ook omdat de landbouw eigenlijk niet rendabel is. Vorige week sprak ik nog met iemand met een heel mooi landbouwbedrijf die me zei: Ja Louis, we doen echt alles perfect, biologisch enzovoort, maar het is gewoon niet winstgevend. 

Voedsel kost te weinig. Het probleem is ook dat de echte kost van voedsel niet in rekening gebracht wordt. 

Als je voor 1 euro een kilo tomaten koopt, dan betaal je 1 euro plus nog een keer 1 euro voor de milieuschade die de belastingbetaler voor zijn rekening neemt. Als je voor 1 euro aan producten uit agroforestry koopt, dan krijg je eigenlijk een halve euro terug via de positieve impact op bijvoorbeeld overstromingen, koolstofopslag, enzovoort. Het systeem zou dus mee moeten veranderen. Maar dat is een nieuw boek.

Heeft de populariteit van voedselbossen misschien iets te maken met ons verlangen naar een aards paradijs? 

Ik denk het wel. Iedereen wil toch het aards paradijs, tenzij je zelfdestructief bent. Je wilt gewoon naar buiten kunnen gaan en overal waar je kijkt dingen kunnen plukken om op te eten. Wie wilt er dat nu niet? En het leuke is: ieder jaar komt het terug. Je plant één keer en de rest van je leven oogst je. 

Heeft dat voor jou ook een spirituele betekenis? 

Dat is een goede vraag. Wat is spirit? Spirit zit in alle levende dingen. We zijn zelf deel van de natuur. We zijn deel van het universum, om het zo te noemen. Planten en beestjes zijn deel van het universum. Wij mensen bestaan uit minstens evenveel niet-menselijke cellen als menselijke cellen. Kunnen we ons wel mens noemen? Wij zijn een samenwerking tussen al die beestjes. Ze leven in de grond, komen op appels terecht, wij eten de appels en zo komen de beestjes in onze ingewanden terecht waar ze ons helpen leven. We zitten in één grote levende omgeving. 

Wij zijn zelf ook deel van de schepper, of hoe je het ook wil noemen. Hoe meer leven je helpt creëren, hoe meer je dat ook voelt. 

Als je heel rationeel en atheïstisch bent, dan interpreteer je het op een andere manier. Dan zeg je: Wow, dat leeft hier allemaal, ik word vrolijk van al die kleuren. 

We kunnen niet ontkennen dat natuur een helende werking heeft, niet alleen lichamelijk, bijvoorbeeld door contact met bacteriën die endorfines aanmaken, maar ook psychisch of spiritueel. 

We hebben bijvoorbeeld gefilmd in Karus, het psychiatrisch ziekenhuis in Melle. Daar hebben ze een voedselbos aangelegd. De patiënten die daar in de tuin werken zeggen dat het de beste therapie is die ze ooit gekregen hebben. 

Iemand zei: Ik ga wel naar de therapie in één van die kamertjes met een therapeut, maar het echte therapeutische werk gebeurt hier, al werkend met de natuur. 

Het hangt natuurlijk van de mens af. Voor de ander is het puur praktisch en leuk en bestaat spiritualiteit zelfs niet. 

Hoe noem jij de rode draad doorheen je vele bezigheden? 

De rode draad voor mij is het mooier en vruchtbaarder maken van de planeet, van de aarde, maar ook van de mensen. Enerzijds willen we letterlijk zoveel mogelijk hectaren grond duurzaam maken, maar anderzijds willen we ook zoveel mogelijk zaadjes planten in de hoofden van mensen. 

Mensen inspireren om tot actie te komen, is voor mij heel belangrijk. Vooral om hen te empoweren en duidelijk te maken: Helaba, jij kan zelf het verschil maken. 

Veel mensen zijn opgegroeid met het idee dat we moeten wachten tot het uit de politiek komt. We zitten gevangen in een slachtofferschap: Ik kan er toch niets aan doen. 

Als iedereen te weten zou komen wat zijn eigen verlangen is, wat hij echt graag zou doen in de wereld, en gelooft dat hij het kan doen, dan kunnen we het paradijs op aarde hebben. 

Dat is de diepere laag van hetgeen wij doen. Daar ligt voor mij de grootste winst. 

Heb je een droom om meer eetbare planten in je straat te hebben? Wel, wij hebben via onze workshops al mensen gemotiveerd om dat te realiseren. Ze zijn met enkele buurtbewoners naar de gemeente gestapt en hebben nu een eetbare straat. Omdat ze zelf het idee hadden. 

Het is nog niet doorgedrongen, als je het dan toch over spiritualiteit hebt, dat wij zelf ook mede-scheppers zijn, co-creators. 

Dat is een belangrijke rol die wij soms vergeten op te nemen. Wij zijn niet als passievelingen hier op deze aarde gezet. 

Ik weet niet of het zo in de Bijbel staat, maar van horen zeggen denk ik wel dat er daar dingen instaan die dat onderschrijven. Dat we allemaal deel zijn van God. Dus voor de lezers van Kerknet en Kerk & Leven: het staat in jullie Bijbel, doe het nu ook! [lacht]

Heb je nog een oproep? 

Vooral niet te veel nadenken en gewoon doen. Ik heb nu wel een standaardwerk geschreven over het ontwerpen van voedselbossen. Maar ik heb veel liever dat de mensen het boek niet kopen en gewoon naar de kweker gaan, 100 planten kopen en die in hun tuin planten. 

Want een van onze grootste problemen is dat we toegang hebben tot zoveel informatie dat we maar blijven analyseren en niets meer doen. 

Kan de kerk iets doen?

[roept uit] Ja, maak alle kerkhoven eetbaar!  Misschien een gek idee. Maar als de kerkhoven vol appel- en notenbomen zouden staan, dan hadden mensen een extra reden om ze te bezoeken. Door middel van de natuur kan je ook veel beter contact maken met een overledene dan alleen maar door stenen. Een steen is dood. Er is al doodsheid genoeg op een begraafplaats, niet? In het Westen maken we begraafplaatsen zo steriel. Je wordt er depressief van. 

Het hoeft niet per se om eetbare bomen te gaan, meer natuur is ook al goed. Bart Backaert in Aalst heeft geëxperimenteerd met meer natuurlijke begraafplaatsen. Mensen gaan er veel liever naar toe. Er komen veel positieve reacties op. 

Wat is het doel van de Kerk? Om mensen in contact te brengen met God, neem ik aan. Waarom dan niet het mirakel van het leven tonen aan de mensen?

Puur vanuit marketing bekeken, gaat het erom de mensen met zoveel mogelijk mirakels in aanraking te laten komen. Hoe miraculeus is het niet om een plantje te zien dat ieder jaar weer vruchten draagt zonder dat je er iets voor moet doen. Dat is toch God in actie! Niet meer en niet minder dan dat. 

Mocht ik priester zijn, ik zou de parochianen veel meer meenemen naar buiten. 

Mensen zitten veel te veel in hun hoofd en te weinig in hun hart. Als ik soms een begrafenis bijwoon, heb ik de indruk dat het er in de kerk heel rationeel aan toegaat. Ik denk niet dat je met God in contact kan komen door te denken, maar wel door te voelen. Hoe laat je een mens voelen, door hem te laten aarden. Hoe aard je een mens, door met hem de natuur in te gaan. Door hem te laten ruiken aan de dingen. 

God moet je niet enkel maar denken, maar moet je ruiken en proeven. 

Als je een framboosje plukt en je proeft hoeveel smaak daar in zit. Allez jong! Dat is toch het beste bewijs dat er een hogere macht en intelligentie bestaat. Als je in de kerk alleen maar praat over wie wat heeft gedaan, dan ben je de mensen iets aan het verkopen. Als je mensen een framboos laat proeven, dan moet je hen niets verkopen. Dan zeggen ze: Ah ja, ok, ik heb het begrepen. Dan zou het veel aantrekkelijker zijn om naar de kerk te gaan. 

Dan zou je vaker naar de kerk gaan?

Misschien wel. [lacht] Wel tof om een keer de link te mogen leggen tussen spiritualiteit en natuur. 

Meer weten

• Louis De Jaeger. Ontwerp je eigen voedselbos. Sterck & De Vreese, 2023, ISBN 9789056158842, 384 pagina's. Bib - Uitgever
• Websites van Louis De Jaeger: LouisDeJager.be - Commensalist - Food Forest Institute - Living Soil Academy - Bye Bye Gazon - Fruit Forest
• Documentaire FoodForest 
• Inkijk in voedselbossen en agroforestryprojecten in België en Nederland

Ontdek meer over tuinieren