Te ontdekken: ‘De stilte van de muziek voor Bach’

Er moet een wereld bestaan hebben voor
de Triosonate in d, een wereld voor de Partita in a mineur,
maar hoe zag die wereld uit?
Een Europa van grote lege vertrekken zonder weerklank,
overal onwetende instrumenten
waar Musikalisches Opfer en Das Wohltemperierte Klavier
nooit over een klavier waren gegaan.

Zo begint een gedicht van de Zweed Lars Gustafsson, De stilte van de wereld voor Bach. Gustafsson was met andere woorden een Bach-fanaat, maar duidelijk niet de grootste kenner van de muziekgeschiedenis. Het is natuurlijk onzin om, zelfs in dweperige verzen als deze, te insinueren dat Europa vóór Bach een muzikale woestijnij was, dat de muziekgeschiedenis pas écht begon met Johann Sebastian.

Wie daaraan twijfelt, kan lezen en luisteren in De stilte van de muziek voor Bach, een boek dat zijn titel ontleent aan het gedicht van de Zweedse Bachist, maar tegelijk aantoont hoe rijk het muzikale erfgoed was in het halve millennium voor Bach werd geboren, en hoe zeer Bach daar ook op leunde.

Slow listening

Het boek nodigt uit om de muziek te ontdekken, te beluisteren en te herbeluisteren. De Duitse musicoloog Clemens Goldberg plakte er de term slow listening op. ‘Hij vindt dat de muziek voor 1600 niet zomaar als meditatieve feel good muziek kan worden aangeboden. (…) Het is geen concertmuziek, wel muziek ingebed in een bepaald ritueel, in het dagelijkse leven of in het leven aan het hof.’

Aan de hand van 60 werken tussen pakweg 600 en 1600 vertelt Liesbet Vereertbrugghen het verhaal van die muziek, aan de hand van de rode draad erin: stilte. Want, zo schrijft ze terecht:

Meer dan welke muziek ook neemt deze muziek de tijd.

‘Het is duidelijk dat velen de muziek voor 1600 aanvoelen als muziek van de stilte.’

In die zin doet het boek sterk denken aan Het landschap van de polyfonisten, het boek van Paul Van Nevel dat vorig jaar verscheen bij Lannoo. (Lees hier een bespreking.)

Vereertbrugghen en coauteurs Nicole Van Opstal en Hendrik Vanden Abeele delen de muziek op in 6 goed uitgekiende hoofdstukken:

1. Zingen is tweemaal bidden. De monastieke stilte (Gregoriaans, Llibre Vermell de Montserrat, Hildegard von Bingen...)
2. Amor de longh. Het getemde verlangen van de troubadour (Adam de la Halle, Oswald von Wolkenstein...)
3. Stilte van het getal. De kracht van het onzichtbare (Perotinus, Guillaume de Machaut...)
4. Exclusieve stilte. Polyfonie als exportproduct (Guillaume Dufay, Johannes Ockeghem, Pierre de la Rue...)
5. De gewijde stilte doorbroken. Opkomst van het humanisme (Josquin Deprez, Orlandus Lassus…)
6. ​Polyfonie elders in Europa (G.P. da Palestrina, John Dowland…)

Ontdekken en herontdekken

De muziekwerken worden voorgesteld aan de hand van een vast format:

• beluistering 1: de eerste spontane gedachten/reacties die je als doorsnee muziekliefhebber kan hebben
• beluistering 2: hier gaat de aandacht naar de partituur en/of de tekst
• naar de bron: vertelt iets over de bredere muzikale achtergrond
• de componist

Als uitsmijter krijg je suggesties om soortgelijke muziek te ontdekken.

Het boek is niet altijd makkelijk om lezen - en soms wat té didactisch - maar bovenal is dit een prachtig uitgegeven boek dat uitnodigt om te ontdekken en te herontdekken, telkens opnieuw, tijdens lange winter- en corona-avonden. De Spotify-playlist die bij die boek hoort (zie hieronder) is dan ook onmisbaar.

• De stilte van de muziek voor Bach, Liesbet Vereertbrugghen, Borgerhoff & Lamberigts, 384 blz, 2020