Paus Franciscus hoopt op eenheid met orthodoxen dit jaar
John W. O'Malley noemde het een van ontroerendste en meest dramatische momenten van het hele concilie. Peter Neuer sprak over de belangrijkste gebeurtenis van het concilie. NIet meer of minder dan een sensatie was het voor Otto Hermann Pesch. We hebben het over de opheffing van de wederzijdse excommunicatie tussen de katholieke kerk in Rome en de orthodoxe kerk in Constantinopel.
Tweede Vaticaans Concilie culmineert in verbroedering
Op 7 december 1965, vandaag precies 50 jaar geleden, kwamen de concilievaders van het Tweede Vaticaans Concilie voor de laatste keer in zitting bij elkaar. De dag erna zou het concilie plechtig met een eucharistieviering worden afgesloten.
Paus Paulus VI was in de Sint-Pieter aanwezig. De Nederlandse bisschop Jan Willebrands, op dat moment secretaris van het Secretariaat voor de Eenheid van de christenen, schreed naar voren en las in het Frans – niet in het Latijn (dat zou te westers zijn) en niet in het Grieks (dat zou te oosters zijn) – de gezamenlijke verklaring voor van paus Paulus VI en de oecumenisch-orthodoxe patriarch van Constantinopel, Athenagoras.
Daarin verklaarden zij beiden spijt te hebben van de wederzijdse excommunicaties uit 1054. Ze gaven uitdrukking aan hun overtuiging dat aan beide zijden schuld lag, en drukten hun wens en vastberadenheid uit om te werken aan volledige eenheid tussen beide kerken.
Toen Willebrands klaar was, gaf hij de aanwezige metropoliet Meliton de vredeskus, onder een emotioneel en uitbundig applaus in de Sint-Pieter. Na hem herhaalde paus Paulus VI dat gebaar. Metropoliet Meliton legde 9 rozen op het graf van paus Leo IX, bisschop van Rome ten tijde van het schisma. Voor elke eeuw van kerkscheiding 1 roos. In Phanar (Istanbul), de zetel van het oecumenisch patriarchaat van Constantinopel, werd op dat moment dezelfde verklaring voorgelezen door de patriarch, in aanwezigheid van kardinaal Shehan.
Een protestantse waarnemer bij het concilie zei: Als de kerk in staat is om haar berouw zo oprecht uit te drukken, dan wordt in de oecumene alles mogelijk.
Drie dagen eerder, op 4 december, had in de basiliek Sint-Paulus-buiten-de-muren een oecumenische gebedsdienst plaatsgevonden waar alle oecumenische waarnemers van het concilie aanwezig waren. Volgens het toenmalige kerkelijke recht (wetboek uit 1917 - het nieuwe kerkelijk wetboek dateert van 1983) mocht zo'n oecumenische gebedsdienst helemaal niet plaatsvinden. Maar dit juridische verbod was simpelweg door de oecumenische bekering van de kerk tijdens het concilie niet meer van tel, hoewel er bij sommige concilievaders wel enige weerstand was. Het was de eerste keer in de geschiedenis dat een paus een oecumenische gebedsdienst bijwoonde of erin voorging.
Paus Franciscus: 'Alle voorwaarden aanwezig voor herstel'
Maar met de opheffing van de excommunicatie tussen de kerk van Rome en de kerk van Constantinopel was de kerkelijke eenheid tussen beide kerken nog niet hersteld. Veel meer was een belangrijk obstakel uit de weg geruimd. Ondertussen zitten beide kerken in een soort oecumenisch, ecclesiologisch niemandsland.
Gisteren zei de paus tijdens het angelusgebed op het Sint-Pietersplein dat het door de Voorzienigheid beschikt is dat de gedenkdag van dit historische verzoeningsteken op de vooravond valt van het Jaar van Barmhartigheid.
Er is volgens de paus geen pad naar eenheid zonder vraag om vergeving voor de zonde van verdeeldheid.
Op 30 november (feest van de apostel Andreas, patroon van de orthodoxe kerken) overhandigde een pauselijke delegatie in Istanbul een brief aan de patriarch waarin de paus schrijft dat er geen hindernis meer is voor de eucharistische eenheid tussen beide kerken. Weliswaar zijn niet alle verschillen opgeheven en uit de weg geruimd, maar volgens de paus zijn de noodzakelijke voorwaarden aanwezig voor het herstel van de volledige kerkelijke eenheid van geloof, broederschap en sacramenteel leven dat tijdens het eerste millennium tussen onze kerken bestond.
Deze oproep tot nieuwe stappen op de weg naar vergeving tussen de katholieke kerk en de verschillende orthodoxe kerken is een herhaling van wat paus Franciscus vorig jaar tijdens zijn indrukwekkende bezoek aan Istanbul zei en komt precies op het moment dat de verschillende orthodoxe kerken zich opmaken voor het panorthodoxe concilie dat met Pinksteren 2016 in Istanbul geopend zal worden.
Bal ligt in kamp van erg verdeelde orthodoxe kerk
De vraag is of de oecumenisch gezinde flank van de orthodoxie, de conservatieve en vaak anti-oecumenische flank aangevoerd door het patriarchaat van Moskou, bij kan sturen.
Het is opvallend dat de spanningen tussen Constantinopel en Moskou op dit moment flink groter zijn dan die tussen Constantinopel en Rome.
Zoals het Tweede Vaticaans Concilie een oecumenische bekering voor de rooms-katholieke kerk met zich meebracht, mag men hopen dat het panorthodox concilie van 2016 hetzelfde voor de hele orthodoxie mag betekenen. Volgens de paus is de eenheid binnen handbereik. Maar de bal ligt overduidelijk in het orthodoxe kamp.
De paus riep gisteren alle katholieken op om voor patriarch Bartholomeüs en voor alle orthodoxe kerkleiders te bidden. Wat mensen immers niet kunnen bewerken, kan slechts door de Geest tot stand worden gebracht: Kom Heilige Geest, opdat allen één zijn!