Paus Pius XII: Stille kracht of kille zwijger? (audiodocu)

Beluister de audiodocumentaire over Paus Pius XII en zijn fel bediscussieerde rol in de Tweede Wereldoorlog.

Kerknet radio · Paus Pius XXII: Stille kracht of kille zwijger?

▷Naar de audiodocumentaire op Apple Podcast
▷Naar de audiodocumentaire op Spotify

Een audiodocumentaire van Leo August De Bock in opdracht van het Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving van de KULeuven. Met de medewerking van Kerknet.

Voor de documentaire ‘Pius XII: Stille Kracht of Kille Zwijger?’ zijn er twee aanleidingen: één, de belangwekkende kerstboodschap van Pius XII op 24 december 1942 ligt 80 jaar achter ons en twee, de nieuwe kennis die bovenkomt nu de Vaticaanse archieven van het pontificaat vanPius XII(1939-1958) vervroegd zijn opengesteld.

De boeiende, met historische geluidsfragmenten geïllustreerde vertelling wandelt langsheen de inschattingen van verschillende in het onderzoek naar het pontificaat van deze paus gespecialiseerde historici uit binnen- en buitenland.

De documentaire geeft aan de hand van het op dit moment beschikbare materiaal uit de Vaticaanse archieven een genuanceerd beeld van wie Eugenio Pacelli was. Ze zet de luisteraar op het ene, dan weer op het andere been. We zijn vanuit Kerknet KADOC dankbaar dat met dit initiatief bijdraagt tot een beter begrip van een belangwekkend deel van de geschiedenis van de katholieke Kerk.

Kim Christiaens, Directeur Kadoc: periode van uitdagingen en bedreigingen

Paus Pius XII is één van de opmerkelijkste figuren uit de twintigste-eeuwse kerkgeschiedenis. Zijn pontificaat, dat duurde van 1939 tot 1958, wordt doorgaans gezien als een hoogtepunt van de wereldwijde macht en diepgaande invloed van de rooms-katholieke kerk. De paus – veelvuldig in beeld gebracht met een rijkelijke tiara, grootse poses of gezeten in een draagstoel – belichaamde als weinig anderen het 'rijke roomse leven' in de jaren na de Tweede Wereldoorlog.

Zijn beelden en woorden gingen de wereld en huiskamers rond via radio, film, en een uitgebreid netwerk van kerkelijke organisaties.

De invloed en ambities van de Heilige Stoel rijkten evenwel veel verder dan het religieuze leven. Reeds als staatssecretaris onder zijn voorganger Pius XI en vanaf 1939 als paus, ontwikkelde Eugenio Pacelli zich tot een actieve speler in de internationale politiek van zijn tijd.

Ondanks het beeld van een strak georganiseerde en machtige kerk, werd het pontificaat van Pius XII ook gekenmerkt door een opeenvolging van uitdagingen en bedreigingen die de toekomst van de kerk op het spel zetten en antwoorden vereisten. Na de opkomst van het communisme, fascisme en het nazisme, brak in 1939, enkele maanden na de verkiezing van Pius XII, de Tweede Wereldoorlog uit, die de katholieke wereld verdeelde en ook het Vaticaan in woelig vaarwater bracht. Na de Tweede Wereldoorlog begon de Koude Oorlog. De kerk werd geconfronteerd met de groeiende politieke en culturele invloed van de Verenigde Staten en de opkomst van communistische partijen, die in Centraal- en Oost-Europa de macht verwierven. De snelle en onverwachte dekolonisatie na de Tweede Wereldoorlog zette grote omwentelingen in de missiegebieden in gang. Hoewel de katholieke kerk vaak nauw bij deze internationale evoluties betrokken was, blijft het tot op heden onduidelijk en moeilijk te bevatten wat nu precies de rol van de Heilige Stoel was.

Hoever reikten de armen van het Vaticaan, en in welke mate speelde de pauselijke diplomatie een rol op het politieke toneel?

Was het Vaticaan werkelijk zo invloedrijk en alomtegenwoordig? Na vele decennia van debat, leidde de opening van de Vaticaanse archieven voor het pontificaat van Pius XII in maart 2020 dan ook tot een stormloop van onderzoekers vanuit alle uithoeken van de wereld naar Rome. In de uitgebreide en over verschillende instellingen verspreidde archieven trachten zij antwoorden op de vele vragen te vinden.

Om de toegang voor onderzoekers en erfgoedgeïnteresseerden in België tot deze – vaak complexe – Vaticaanse bronnen te faciliteren en nieuw onderzoek naar de rol van de kerk in belangrijke vraagstukken zoals de Jodenvervolging, de Koningskwestie, de Schoolstrijd en de Congolese onafhankelijkheid te stimuleren, ontwikkelde KADOC-KU Leuven, het Documentatie- en Onderzoekscentrum voor religie, cultuur en samenleving, een reeks initiatieven. Met de steun van de Vlaamse Overheid startte in 2021 een erfgoedproject dat de Vaticaanse bronnen met betrekking tot België in kaart brengt en toegankelijker moet maken. Het verbindt de Vaticaanse bronnen met erfgoed en onderzoek in België. Samen met een team van internationale toponderzoekers en met steun van de Max Weber Stiftung voert KADOC-KU Leuven sinds dit jaar ook pioniersonderzoek naar de rol van het Vaticaan in de internationalisering van katholieke sociale bewegingen en hun houding ten opzichte van de naoorlogse dekolonisatie. En in februari 2023 organiseert KADOC-KU Leuven samen met andere onderzoekers een conferentie in Rome over Pius XII en de geschiedenis van de Lage Landen, in opvolging van een voorbereidende workshop in de Academia Belgica in Rome in 2022. Door erfgoed en onderzoek met elkaar in dialoog te brengen, wil KADOC-KU Leuven een bijdrage leveren aan het wetenschappelijk en maatschappelijk debat over de relatie tussen religie, cultuur en samenleving in de bewogen periode van de jaren veertig en vijftig van de vorige eeuw. De resultaten van al deze projecten worden de komende maanden verder gedeeld met het publiek.

Dat het een debat is dat heel wat in beweging zet, zowel in België als internationaal, laat de indrukwekkende audiodocumentaire over Pius XII horen. Het is een smaakmaker voor wat volgt.

Professor dr. Kim Christiaens, Directeur KADOC

(Lees verder onder de foto)

Paus Pius XII © Archiefbeeld/Vatican Media

Kerstboodschap van Paus Pius XII op 24 december 1942

Ruim een maand na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog vaardigde Pius XII zijn eerste encycliek uit: Summi Pontificatus. In deze encycliek beschreef de paus de eenheid van het mensdom, zonder onderscheid van cultuur of afkomst. Hij nam stelling tegen de totalitaire staat. Maar de Paus liet keer op keer na man en paard te noemen.

Zijn enige enigszins expliciete verwijzing naar de jodenvervolging uitte hij op 24 december 1942, 80 jaar geleden, tijdens zijn op de radio uitgezonden kerstboodschap. De boodschap is lang. Eén korte passage springt in het oog. De Paus heeft het over 'de honderdduizenden mensen die, buiten hun schuld, en soms om de enige reden van hun nationaliteit of ras, gedoemd waren tot de dood. of voortschrijdende uitroeiing' en roept op tot vrede. Maar hij noemt de jodenvervolging noch het nazisme bij naam. Toch heeft Pius XII vooral gezwegen wat hem tot een erg controversiële kerkleider heeft gemaakt, over wie tot vandaag wordt geredetwist.

Nieuwe kennis over ‘oorlogspaus’ na openstelling Vaticaanse archieven

In maart 2020 werden de Vaticaanse archieven in Rome voor het pontificaat van ‘oorlogspaus’ Pius XII opengesteld. Dat gebeurde vervroegd, op initiatief van de huidige Paus Franciscus. Eugenio Pacelli (°Rome, 2 maart 1876) leidde de katholieke kerk van 1939 tot zijn dood in 1958 en dus de gehele duur van de Tweede Wereldoorlog die ruim 70 miljoen mensen, voornamelijk joden en katholieken, het leven kostte. Pacelli was een zeer schrander man en een getalenteerde diplomaat.

Maar handelde hij als Paus in een tijd van onzeglijk leed wel volgens zijn geloof? De beulen waren duidelijk aanwijsbaar, de slachtoffers onmiskenbaar hun slachtoffers. Toch deed Pius XII er hoofdzakelijk het zwijgen toe. Hij zweeg toen zich de Holocaust voltrok, hij zweeg toen de Nederlandse bisschoppen hem smeekten om een woord van steun. Nooit veroordeelde hij de gruweldaden van de nazi’s. Toch heeft Pius XII ook voorstanders. Zij argumenteren dat hij stelselmatig voor het minste kwaad heeft willen kiezen en in de luwte verantwoordelijk was voor de redding van tienduizenden joden.

In België was de kerk onder leiding van Kardinaal Van Roey ook behoorlijk voorzichtig, maar spanden gelovigen en kloosterlingen zich met de zegen van de kerk en doorgaans succesvol in voor wie het slachtoffer dreigde te worden van de nazi’s.

In februari van dit jaar vond in de Academia Belgica in Rome een bijeenkomst plaats van historici uit vijf Europese landen. Zij maakten een status questionis op op basis van nieuw onderzoek. In opdracht van KADOC, Documentatie- en onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving van de KU Leuven sprak Leo August De Bock in Rome met vooraanstaande historici, onder wie Jan Devolder (KU Leuven), Jan Bank (Universiteit Leiden), Vincent Dujardin (UCLouvain), Jean-Dominique Durand (Université Lyon), en met Johan Ickx, hoofd van één van de Vaticaanse archieven.

Het resultaat is deze bijzondere audiodocumentaire. Een smoking gun is er niet, zoveel is inmiddels duidelijk, en de documentaire zet u van het ene been op het andere, maar heeft de verdienste uiteindelijk een genuanceerd beeld te geven van de hoe dan ook controversiële Paus Pius XII.

Vervolg

KADOC en Kerknet brengen in het voorjaar 2023 nog meer documentaires en onderzoeksresultaten, niet louter over Pius XII, maar over de kerk in Vlaanderen tijdens en onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog. Leo August De Bock sprak met prof. dr. Kim Christiaens (KADOC-KU Leuven), historici Gerrit Van den Bosch (Aartsbisdom Mechelen) en dr Godfried Kwanten (KADOC), onderzoeker Sam Kujken (KADOC) en prof. dr. Dries Vanysacker (KU Leuven).