De paus als reddingsboei

Johan Ickx, archivaris in het Vaticaan, publiceert boek over wat Heilige Stoel deed voor Joden tijdens Wereldoorlog II

Over Pius XII en zijn vermeende zwijgen over de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog werd al een bibliotheek vol gepubliceerd. De Vlaming Johan Ickx, archivaris van het Staatssecretariaat in het Vaticaan, schetst in het vooralsnog enkel in het Frans verschenen Le Bureau. Les Juifs de Pie XII een ongebruikelijk beeld van de paus. „Ik laat de archieven spreken”, zegt Ickx. „Een halve eeuw al wordt de werkelijkheid verdraaid. De personages die Rolf Hochhuth in 1963 opvoerde in het ophefmakende theaterstuk Der Stellvertreter geef ik hun ware stem terug, dankzij documenten die tot nog geheim bleven. Dat beeld komt na decennia van verwijten en beschuldigingen zo ongeloofwaardig over, dat mijn uitgever aanvankelijk amper kon geloven wat hij las.”
Het ‘Bureau’ uit de titel slaat op de medewerkers van de tweede afdeling van het Staatssecretariaat, zeg maar het Vaticaanse ministerie van Buitenlandse Zaken. Zij stonden dicht bij Pius XII, als Eugenio Pacelli tot 1939 zelf kardinaal-staatssecretaris. De archieven tonen hoe het Vaticaan via zijn diplomatieke netwerk oog had voor het lot van de Joden in verscheidene landen. Johan Ickx belicht de situatie in Slowakije en in Vichy-Frankrijk, maar het strafste in zijn boek is ongetwijfeld de ontdekking van de archiefserie Ebrei (Joden). Die bevat 2.800 hulpvragen aan de paus van Joden voor wie de Heilige Vader hun laatste reddingsboei was. Vaak kon het Vaticaan weinig doen, omdat vele landen hun grenzen gesloten hielden voor vluchtende Joden. Toch probeerden de medewerkers in te gaan op elke vraag, onder meer door de aanvragers Braziliaanse visa voor bekeerde Joden te bezorgen, zelfs al hadden vele betrokken zich niet bekeerd. Met een knipoog naar een beroemde film noemt Ickx dat Pacelli’s List.
„Dit voorjaar nog bestempelde een Duitse historicus kardinaal Angelo Dell’Acqua, tijdens de Tweede Wereldoorlog een van de stafleden van het Staatssecretariaat, als antisemiet, terwijl die man onafgebroken Joden probeerde te redden”, zucht Ickx. „Heel wat historici trekken bevooroordeeld naar de inmiddels geopende archieven. Zelfs het Vaticaan hult zich in stilte. De Kerk had zich best kunnen verdedigen tegenover de beschuldigingen, maar verzuimde dat.”
Johan Ickx noemt de houding van Pius XII een „actieve stilte, doordrenkt met moed en compassie”. „Te weinig komt naar voren dat de nazi’s de katholieke Kerk vervolgden en dat de Vaticaanse diplomatie vanaf 1943 schaakmat stond”, meent hij. „Er was geen ruimte voor protest of dialoog en de Kerk vreesde de gevolgen van haar daden. We weten nu dat Pacelli de Nederlandse kardinaal Johannes de Jong bewonderde, die desondanks protesteerde tegen de Jodenvervolging, weliswaar met nefaste gevolgen.”
In december 1940 duikt voor het eerst de naam Oswiecim, in het Duits Auschwitz, op in de correspondentie van het Bureau. Aanvankelijk wist het niet goed welke vreselijke dingen daar plaatsvonden, maar later werd het op de hoogte gebracht dat er in concentratiekampen gaskamers actief waren. De Heilige Stoel wist dus van die tragedie, maar liet zich nooit manipuleren, ook niet door de geallieerden. Waarom nam Pius XII echter geen sancties tegen antisemitische geestelijken, zoals de collaborerende Slowaakse president Jozef Tiso? „De Heilige Stoel kon en kan zich niet mengen in staatszaken, maar vaak ook niet in kwesties van bisschoppen”, zegt Johan Ickx. „Met Tiso, die als priester Joden uitleverde aan de nazi’s, wist het Bureau zich geen raad. Dat in februari 1944 de Palestijnse opperrabbijn Isaac Herzog Pius XII officieel dankt voor de ‘talrijke interventies voor Joden uit naastenliefde de voorbije jaren’, spreekt echter boekdelen.”
Johan Ickx ontdekte ook een officieel document uit 1916 gericht aan Joden in New York waarin Joden „onze broeders en zusters” worden genoemd. Dat was toen Pacelli Buitenlandse Zaken behartigde en dus lang vóór het document Nostra aetate van het Tweede Vaticaans Concilie.

Johan Ickx, Le Bureau. Les Juifs de Pie XII, Michel Laffon, Neuilly-sur-Seine, 2020, 411 blz., 21,95 euro, ISBN 978 27 4993 747 2.