De regel van Harry Potter: 9 wijze lessen voor het leven

Professor Hetty Zock onderzoekt waarom Harry Potter al 25 jaar wereldwijd wordt verslonden. Voor haar zijn de boeken heuse wijsheidsliteratuur.

Sim D'Hertefelt

Harry Potter heeft geen introductie nodig, of toch?

Als fan weet ik al langer dat de boekenreeks meer te bieden heeft dan een moment ontspanning of ontsnapping. Het is ontspanningsliteratuur, akkoord, maar toch met een psychologische en zingevende fond. Maar waarin zit dat zingevende dan precies?

Daarvoor sprak ik met prof. dr. Hetty Zock, religiepsycholoog en KSGV-hoogleraar levensbeschouwing en geestelijke gezondheid aan de Rijksuniversiteit Groningen. Op 6 december 2022 gaf ze in Antwerpen een lezing over Harry Potter en de zin van het leven. Wie er niet bij kon zijn, leest er hier het fijne van of kan onderaan de lezing herbekijken.

Onderaan vat ik alles samen in 9 wijze lessen voor het leven, oftewel de Regel van Harry Potter. Voor wie de academische uitleg niet hoeft, kan meteen naar beneden scrollen om de kers van de taart te snoepen.

Typisch Brits en toch universeel

Volgens een berekening uit 2008 waren er toen al meer dan 400 miljoen exemplaren van de boeken verkocht in 67 verschillende talen. Wat is het geheim van dat succes?

Hetty Zock • 'Het is inderdaad wel opmerkelijk. Want op het eerste gezicht gaat het over een typisch Brits kostschoolverhaal. Toch zijn ze er tot in China en Japan helemaal weg van. Ook kinderen lezen de boeken, terwijl die toch wel lange en complexe zinnen bevatten.

Voor een deel is het succes te verklaren door het feit dat het echt een heel slimme bricolage is van veel verschillende genres. Het is gewoon echt goed gedaan.

Dan is er natuurlijk de mythologische laag, de queeste van de held, het kwaad bestrijden, enzovoort. Maar dat kenden we al van In de ban van de ring bijvoorbeeld. Het is ook een heel verbeeldingsrijke wereld.

Een werkelijkheid die groter is dan het gewone, die niet traditioneel-religieus wordt ingevuld en waar we met een knipoog naar mogen kijken, spreekt laatmoderne mensen erg aan.

Ten slotte, gaat het verhaal over existentiële angsten die we allemaal kennen, zoals angst voor de dood en angst voor het kwaad. Voldemort –in de reeks de personificatie van het kwaad– is geënt op Bin Laden, maar vandaag kan je er evengoed Poetin in herkennen. Het zijn universele angsten, waarmee in de boeken op een heel hedendaagse manier wordt omgegaan.'

Leren leven met onze angsten

Kunnen de boeken ons leren leven met die universele angsten?

Hetty Zock • 'Ja, voor mij staan de boeken vol van wijsheidsuitspraken. Ik gebruik Harry Potter ook in mijn cursussen over geestelijke verzorging en spiritualiteit. Ik sta daar trouwens niet alleen in, hoor. Er is ontzettend veel over gepubliceerd. Er bestaat een Amerikaanse podcast waarin de boeken exegetisch worden ontrafeld: Harry Potter and the sacred text. In Nederland zijn er zelfs Harry Potter-kerkdiensten.'

Kan je enkele voorbeelden geven van wijze lessen?

Hetty Zock • 'Een belangrijke voor onze tijd is dat goed en kwaad niet zwart-wit te onderscheiden zijn. Goede personages hebben slechte neigingen en slechte personages blijken achteraf toch aan de goede kant te staan. Steeds blijven zoeken naar grijstinten is iets dat wij opnieuw te leren hebben in onze gepolariseerde cultuur. Een mooie passage is die waarin Harry aan zijn peetvader opbiecht dat hij zoveel kwaadheid voelt in zichzelf.'

Hetty Zock • 'We hebben dus allemaal kwade impulsen in ons. Het gaat erom welke impulsen we volgen als we handelen. Ik kan nog vele andere voorbeelden noemen.

Hoe je eruit ziet, bepaalt niet hoe je bent. Er zijn veel personages waar op het eerste gezicht wel een hoek af is, maar die door- en-door goed zijn, zoals mijn favoriete personage Hagrid.
Iedereen heeft zijn eigen talenten. Ron is extreem bang voor spinnen, maar hij kan wel goed schaken.
Ook als je een beetje vreemd bent, hoor je er toch bij en kan je een waardevolle bijdrage leveren. Zoals Loena Leeflang en Marcel Lubbermans.
Hoe leuk en mooi het is om samen te werken. Zelfs in een rottijd, misschien vooral dan.
Zonder compassievolle humor hou je het niet vol. Er zit opvallend veel humor in de verhalen. Die is nooit afbrekend of cynisch. Er zit altijd aanvaarding in.'

Een andere werkelijkheid

Je spreekt niet over de mogelijkheid dat er naast de gewone werkelijkheid nog een andere werkelijkheid kan bestaan, die in de boeken als een magische wereld wordt voorgesteld.

Hetty Zock • 'Dat ligt wat ingewikkelder. De meningen daarover zijn verdeeld. Voor orthodoxe protestanten zijn de Harry Potterboeken satanisch en mogen ze niet gelezen worden. Trouwens niet omdat ze niet geloven in het bestaan van een occulte wereld. Ze geloven daar net wel in, maar vinden dat je er niet mee mag spelen. Voor mij als vrijzinnig protestant bieden de boeken een dankbare en veilige omgeving om net wel te spelen en te oefenen met de verbeelding. In een artikel noemde ik dat een transitionele ruimte, een theorie van de Britse kinderarts en psychoanalyticus Donald Winnicott.'

Dat artikel van Hetty Zock is het lezen waard om te begrijpen welke rol de verbeelding kan spelen in de ervaring van zin en in de religieuze ervaring. Enkele fragmenten.

'Winnicott omschrijft [de transitionele ruimte] als een ervaringsgebied waaraan zowel de binnenwereld als de werkelijkheid daarbuiten een bijdrage aan leveren. Ervaringen die zich afspelen in deze transitionele ruimte noemt hij transitionele ervaringen.

Het kenmerk bij uitstek van alle transitionele ervaringen is dus dat er sprake is zowel van subjectieve inbreng van het individu als van een werkelijkheid die weerstand biedt en anders is. In het geval van een culturele ervaring, in religie, wetenschap of kunst, is het de traditie en een gemeenschap die objectieve weerstand biedt.

Transitionele ervaringen zijn van groot belang voor de zelfontwikkeling en voor de ervaring van zin.

Maar maakt het nu uit hoe je transitionele ervaringen opdoet: in religie, in kunst, in de wetenschap of in het dagelijkse leven? En hoe verhouden ze zich tot de religieuze ervaring? Transitionele ervaringen zijn vergelijkbaar met wat de Nijmeegse godsdienstpsycholoog Jan van der Lans kernervaringen noemde. Dat zijn ervaringen waarin men de ‘meest eigen kern’ ervaart, ervaringen die beleefd worden als van het grootste belang voor jou als persoon; ervaringen waarbij je in het diepst van jezelf geraakt wordt en daardoor de wereld op een andere manier gaat zien. In kernervaringen is sprake van nieuwe perspectieven en nieuwe betekenissen, die leiden tot een andere beleving van jezelf.

De verbeelding in de Harry Potter-boeken is bij uitstek transitioneel van aard, juist omdat subjectiviteit en objectiviteit beide tot hun recht komen, en op paradoxale wijze verbonden blijven.'

Is die combinatie van het gewone en het buitengewone niet typisch voor het hele fantasygenre?

Hetty Zock • 'Er is toch wel een verschil, hoor. De wereld van In de ban van de ring is echt een heel andere wereld. Bij Harry Potter is de magische wereld een onderdeel van onze wereld. De gewone wereld en de magische wereld zijn met elkaar verweven. Door onze verbeelding te gebruiken kunnen we het bijzondere van de gewone wereld opmerken. In de magische wereld komt het trouwens ook aan op menselijke vaardigheden. Op een bezemsteel leren vliegen is even moeilijk en spannend als leren fietsen. De relativerende humor brengt altijd weer terug naar de gewone realiteit.'

Potters spiritualiteit

In de wereld van Harry Potter is er geen ruimte voor God, alles komt aan op menselijke inspanning. Hebben de boeken ons dan wel iets te leren op spiritueel vlak?

HettyZock • 'Als je het ruim ziet wel. Frits de Lange, emeritus hoogleraar ethiek aan de Theologische Universiteit Kampen, wijst bijvoorbeeld op de quasi-religieuze overgave die nodig is om op perron 9 ¾ te komen, de toegang tot de magische wereld. Maar inderdaad ademen de Harry Potter-boeken een typisch modern-westerse levensbeschouwelijke toon: humanistisch-christelijk light of geseculariseerd christelijk, zo je wil. Er wordt niet gesproken over God of goden, maar wel over de bestemming van de mens en het mysterie van het kwaad. De uitkomst van de strijd tussen goed en kwaad staat niet vast, maar we moeten en kunnen de goede strijd wel aangaan. Hierbij hebben we zaken als verstand, moed, eensgezindheid en opofferingsgezindheid hard nodig.

In de strijd met Voldemort tellen niet zozeer Harry’s magische krachten, maar zijn dapperheid en trouw. Dat is een typisch moderne opvatting van identiteitsontwikkeling. Uit onze keuzes blijkt wie we in werkelijkheid zijn.

Het gaat er niet om wat je bent, het gaat erom wie je wordt. En toch kan je het ook niet helemaal zelf maken. Een typerend voorbeeld is dat de toverstok de tovenaar kiest en niet andersom. Het overkomt je. Het gebeurt, ook al moet je er zelf voor kiezen. Maar of het ook lukt is altijd genade.'