De wereld van Pärt (7): nieuwe wegen, nieuwe inspiratie
Wat voorafging: tussen 1985 en 1997 componeert Arvo Pärt onder andere vijf grote religieuze vocale werken, die stuk voor stuk klassiekers worden: Stabat Mater, Te Deum, Miserere, Litany en Kanon Pokajanen.
Kanon Pokajanen (1997) geldt algemeen als een hoogtepunt in Pärts oeuvre. Sommigen noemen het een keerpunt en nog andere zelfs een quasi-eindpunt, omdat het Pärt laatste echte topwerk zou zijn. Hij is leeggeschreven, hoor je wel eens, het beste is er al een tijdje af. Feit is dat Pärt sinds de Kanon amper nog grote (religieuze) werken heeft geschreven, daar waar hij ze in de jaren 1980 en 1990 aaneenreeg in een adembenemende reeks (zie aflevering 6 van ‘De wereld van Pärt’).
Sinds de Kanon heeft zijn oeuvre zich ook wijder en fijner vertakt, qua sfeer, qua inspiratie, qua teksten en qua talen. Tuurlijk is er het (Russisch-orthodoxe) christendom, maar ook beeldende kunst inspireert hem en zelfs de politiek komt weer loeren.
In de 23 jaar sinds de Kanon schrijft Pärt veel méér muziek, maar meestal kortere werken. Sommige zijn voor het grote publiek nog volslagen onbekend. Voor een deel omdat ze niet altijd (meer) de spankracht hebben van de vroegere Pärt, maar ook omdat het grote publiek Pärt blijft vereenzelvigen met zijn vroege tintinnabuli-werken (Für Alina, Spiegel im Spiegel, enz.), werken waarvoor Pärt de voorbije twintig jaar ook tientallen nieuwe instrumentaties schreef.
Een overzicht in enkele markante composities van de voorbije 20 jaar.
‘Salve Regina’: de trechter
De opdracht voor het Salve Regina (2002) kwam uit het Duitse Essen, ter gelegenheid van de 75ste verjaardag van de Duitse theoloog en toenmalige bisschop van Essen Hubert Luthe (1927-2014).
Pärt greep de gelegenheid aan om te werken met vier verschillende koren (kinderkoor, mannenkoor, vrouwenkoor en gemengd koor), die hij verspreid over de kerk liet plaatsnemen. Pärt:
Muzikaal kan je het ‘Salve Regina’ vergelijken met een trechter.
De muziek begint met grote cirkels, die langzaam ronddraaien en steeds smaller worden tot je uiteindelijk het diepste punt bereikt.’
Musicoloog Jan Christiaens: ‘Het is een legendarische tekst, die wordt gebruikt in de laatste gebedstijd, de completen. Aan het eind van de dag wordt Maria aanroepen als koningin: Salve Regina, Gegroet Koningin.
Pärt maakt er een meesterwerkje van.
Het is, zoals hij zegt, een soort trechter. De eerste zes minuten muziek vormen grote, trage cirkelbewegingen. Daar komen onder andere de woorden Ad te clamamus in voor. Je zou verwachten dat het koor het daar uitschreeuwt, maar Pärt doet iets helemaal anders: de muziek klinkt bijna gedempt.
Het zijn trage, cirkelvormige klankstromen, een soort zacht geroep dat van de aarde opstijgt.
Naarmate we in het centrum van die trechter terechtkomen, wordt het intenser. Het hoogtepunt komt op het einde, waar klinkt: Toon ons, Jezus... En op die woorden krijgen we een prachtige climax, waar het volledige koor achtstemmig wordt ingezet.’
• VIDEO: luister naar het Salve Regina. (Lees verder onder de video.)
‘Lamentate’: het beeld van Anish Kapoor
Het Londense museum Tate Modern presenteerde in 2002 een gigantisch sculptuur van de Indische kunstenaar Anish Kapoor, getiteld Marsyas. Een bloedrode, hoornvormige constructie van 150 meter lang en 35 meter hoog. Marsyas is een figuur uit de Griekse mythologie. Hij daagde Apollo uit tot een muziekduel, verloor, en werd daarna levend gevild. Sindsdien is Marsyas een klassiek voorbeeld van hoogmoed.
Dat enorme kunstwerk inspireerde Arvo Pärt in 2002 tot Lamentate, of LamenTate(Gallery), zo je wil. Een werk voor piano en orkest, dat voor het eerst werd uitgevoerd in de immense turbinehal waar Marsyas stond opgesteld.
Arvo Pärt over het kunstwerk van Anish Kapoor: ‘Mijn eerste indruk was dat ik, als een levend wezen, voor mijn eigen lichaam stond en dood was.
Dood en lijden zijn thema’s die iedereen bezighoudt.
De manier waarop iemand daarmee in het reine komt (of niet komt), bepaalt zijn houding in het leven – bewust of onbewust. Door zijn enorme omvang overstijgt het sculptuur niet alleen de concepten van ruimte, maar volgens mij ook van tijd. De grens tussen tijd en oneindigheid lijken niet langer evident.
Ik schreef een lamento, niet voor de doden, maar voor de levenden die elk met deze vragen moeten omgaan.
Een lamento voor ons, worstelend met de pijn en hopeloosheid van deze wereld.’
Hoe imposant het kunstwerk van Kapoor ook is, de muziek van Pärt is doorgaans intimistisch, zoals in onderstaand fragment.
Koop een opname van Lamentate in de Kerknet-shop.
• VIDEO: luister naar
‘Symfonie nr. 4: Los Angeles’: voor alle politieke gevangenen
Na het verbod op zijn werk sinds zijn emigratie/vlucht uit Estland wordt Pärts muziek tegen eind jaren 1980 mondjesmaat toch weer uitgevoerd. Er verschijnen ook artikels over zijn succes in het Westen. Nadat Estland in 1991 weer onafhankelijk wordt, maakt Pärt weer deel uit van het concertleven. Hij wisselt Duitsland als woonplaats af met Estland en sinds 2010 woont hij weer voltijds in zijn vaderland. In datzelfde jaar gaat in de bossen van Laulasmaa ook het Arvo Pärt Centre open, een documentatiecentrum over de componist.
Pärt toont ook meer en meer zijn bezorgdheid over de vrije meningsuiting in de Sovjetunie.
Als in oktober 2006 de Russische journaliste en mensenrechtenactiviste Anna Politkovskaya wordt vermoord, vraagt Pärt dat elke uitvoering van zijn werk in de komende maanden, waar ook ter wereld, expliciet aan haar wordt opgedragen. Zijn Vierde Symfonie (2008) is dan weer opgedragen aan alle politieke gevangenen, met voorop zakenman Michail Chodorkovski.
Die Vierde Symfonie komt 37 jaar na de prachtige Derde. Ze ontleent haar naam niet alleen aan de opdrachtgevers — het Los Angeles Philharmonic — maar ook aan een gebed in het Kerkslavisch over aartsengelen.
• VIDEO: luister naar het derde deel uit de Vierde Symfonie. (Lees verder onder de video.)
‘Adam’s Lament’: zijn laatste grote werk?
Het laatste langere werk van Pärt dateert van precies 10 jaar geleden: Adam’s Lament. Het is een werk voor koor en strijkorkest, gebaseerd op een tekst van de heilige Silouan, al decennialang een inspiratiebron voor de componist.
Arvo Pärt over de naam en figuur van Adam:
‘Voor mij is de naam Adam een collectieve term niet alleen voor de hele mensheid, maar elk individu, ongeacht tijd, tijdperk, sociale klasse of religieuze gezindheid.
Deze collectieve Adam heeft al millennia op deze aarde geleden en getreurd.
Onze voorvader Adam voorspelde de menselijke tragedie die eraan zat te komen en ervoer die als zijn eigen schuld, het resultaat van zijn zondige daad.’
Adam’s Lament werd geschreven om symbolisch de eenheid uit te drukken tussen de Europese culturele hoofdsteden Istanbul (2010) en Tallinn (2011), maar ook tussen islam en christendom. Opvallend: de première vond plaats in de Hagia Irene, een vroegere Byzantijnse kerk in Istanbul.
De Amerikaanse regisseur Robert Wilson maakte een 1,5 uur durende scenische voorstelling, met behalve Adam's Lament ook vroegere werken van Pärt. Bekijk de voorstelling hieronder!
• VIDEO: ‘Adam's Lament’ in een regie van Robert Wilson. (Lees verder onder de video.)
De laatste werken
Arvo Pärts oeuvrelijst eindigt voorlopig met een bewerking van Vater Unser, het Duitse Onzevader. Oorspronkelijk voor jongenssopraan en piano werd het geschreven in 2005 en later opgedragen aan paus Benedictus XVI. Pärt zat zelf aan de piano toen het Vater Unser in 2001 in het Vaticaan voor de paus werd uitgevoerd, en in 2017 voor paus Franciscus. Dat laatste gebeurde toen de jaarlijkse onderscheiding van de Joseph Ratzinger-Benedictus XVI Stichting aan Pärt werd toegekend.
• VIDEO: beluister het Vater Unser hieronder. (Lees verder onder de video.)
Zonder de coronacrisis hadden we in het najaar ook kennisgemaakt met Für Jan Van Eyck, de compositie voor koor en orgel die Pärt schreef in opdracht van de Stad Gent over het Lam Gods. Dat zou gebeuren tijdens een concert in de Sint-Baafskathedraal. Of dat concert wordt uitgesteld, is momenteel niet duidelijk.
Lees volgende week zaterdag het achtste en tevens laatste deel uit ‘De wereld van Pärt’.
• Beluister onder de video de Spotify-lijst met chronologisch het volledige oeuvre van Arvo Pärt.
