Bijbel van A tot Z ~ O van Oog om oog

Over geen woord of uitdrukking in de Bijbel bestaat er zoveel misverstand als over ‘oog om oog, tand om tand’. Oorspronkelijk gaat het hier over een gelijkwaardige vergelding in geval van een agressieve daad of van schadeberokkening: men moet met gelijke munt terugbetalen. Buitenproportionele vergelding werd beteugeld.

Dat klinkt in hedendaagse oren misschien nog altijd ruw, maar al in de Bijbel zelf wordt het principe nog gemilderd. Het is immers vaak onmogelijk om gelijkwaardig te vergelden.

Als iemand bij mij een oog heeft uitgeslagen, hoe kan ik dan weten dat ik bij het wederom uitslaan van een oog niet nog méér schade toebreng (of minder)?

En dus zien we dat de Bijbelteksten de ‘vergelding’ anders toepassen: men moet de aangerichte schade ‘vergoeden’ (ver-geld-ing). 

Opsomming van vergoedingen

De uitdrukking ‘oog om oog, tand om tand’ maakt deel uit van een opsomming. Om meteen duidelijk te maken dat het niet letterlijk bedoeld is, zocht de Nieuwe Bijbelvertaling een betere weergave van het Hebreeuws. In die vertaling luidt het dan ook: ‘een oog voor een oog, een tand voor een tand’. De uitdrukking komt op verschillende plaatsen voor in de Tora, zoals hier in Exodus 21, 22-27:

• Wanneer twee mannen aan het vechten zijn en een van hen een zwangere vrouw raakt met als gevolg dat zij een miskraam krijgt, maar ze heeft verder geen letsel opgelopen, dan moet een boete worden geëist waarvan de hoogte door haar echtgenoot wordt vastgesteld; de rechters moeten op de betaling toezien. Heeft ze wel ander letsel opgelopen, dan geldt: een leven voor een leven, een oog voor een oog, een tand voor een tand, een hand voor een hand, een voet voor een voet, een brandwond voor een brandwond, een kneuzing voor een kneuzing, een striem voor een striem.
  Wanneer iemand zijn slaaf of slavin zodanig in het oog treft dat dit verloren gaat, moet hij hem of haar als vergoeding voor dat oog vrijlaten. En als hij zijn slaaf of slavin een tand uitslaat, moet hij hem of haar als vergoeding voor die tand vrijlaten.

De miskraam moet vergoed worden met een geldboete, staat er. De rechter bepaalt de hoogte van het bedrag in samenspraak met de echtgenoot. Voor een kneuzing of een gebroken hand geldt de gangbare regeling van ‘een kneuzing voor een kneuzing’ of ‘een hand voor een hand’. De regels bepalen de boete voor dit soort letsels.

Het gaat bij vergoeding niet alleen om het betalen van geld. Een slaaf of slavin krijgt als vergoeding de volledige vrijheid.

Hier gaat de boete veel verder dan de gelijkwaardige vergelding: de eigenaar heeft voortaan geen zeggenschap meer over de man of vrouw in kwestie. Uiteraard werkt dit ook als afschrikking: de eigenaar zal er zich wel voor hoeden om zijn personeel onheus te behandelen.

Slag op de wang en Jezus' visie op 'oog om oog'

Aan het einde van de reeks uit Exodus 21 wordt het geval ‘een striem voor een striem’ genoemd (vers 25). In de oude rabbijnse bronnen wordt uitgelegd wat men daaronder kan verstaan: iemand in het openbaar hard op de wang slaan, bijvoorbeeld. Hoe moet je zo’n delict vergoeden? Er is geen schade in de vorm van werkongeschiktheid (zoals vernoemd in Exodus 21,19) en al zeker geen blijvende schade. De rood aangelopen wang herstelt na enkele minuten. De schade is van een andere aard: vernedering. Ook daarvoor moet een agressor betalen, een boete vast te stellen door de rechter.

Er is een interessant commentaar van Jezus bij juist deze regeling van schadevergoeding. In de Bergrede citeert hij een deel van de gekende reeks en geeft dan het volgende commentaar:

• Jullie hebben gehoord dat gezegd werd: 'Een oog voor een oog en een tand voor een tand.' En ik zeg jullie je niet te verzetten tegen wie kwaad doet, maar wie je op de rechterwang slaat, ook de linkerwang toe te keren. Matteüs 5,38-39

Jezus noemt hier exact dezelfde casus als de oude rabbijnse bronnen: de slag op een wang (in het openbaar). Jezus kent de gangbare interpretatie van zijn tijd, maar hij zegt: Misschien kun je, in navolging van mij (vergelijk Johannes 18,22!), in dit geval de actieve geweldloosheid in praktijk brengen? Dan kan de agressor echt tot inkeer komen en wordt het geweld eindelijk een halt toegeroepen.

Welk woord of begrip uit de Bijbel wil jij laten uitleggen door Jean Bastiaens? Schrijf een reactie of stuur een mail naar de redactie.