Bijbel van A tot Z ~ Y van ijdelheid

We zouden het wel eens vergeten, maar de Bijbel bevat heel wat poëzie. Je denkt wellicht meteen aan de gedichten van het Hooglied. Maar ook de psalmen en brieven van Paulus en diens leerlingen bevatten heel wat poëzie. Eén van de poëtische passages in het boek Prediker trekt vandaag onze aandacht.

Meteen aan het begin klinken de bekende woorden IJdelheid der ijdelheden. Zo vertaalde de Statenbijbel van 1637 het althans:

• Ydelheyt der ydelheden, seyt de Prediker, ydelheyt der ydelheden, ’T is al ydelheyt. Wat voordeel heeft de mensche van al sijnen arbeyt, dien hy arbeydet onder de Sonne? (Prediker 1,2-3)

De woordconstructie ‘ijdelheid der ijdelheden’ is typisch semitisch en duidt op een intensivering. We komen het nog wel eens tegen in onze hedendaagse taal. Als iemand een muzikant looft als de organist der organisten, wordt hij ‘de beste’ of ‘de organist bij uitstek’. ‘IJdelheid der ijdelheden’ betekent zoiets als ‘de grootst denkbare ijdelheid’ of ‘het is allemaal niets anders dan ijdelheid’.

IJdel, vluchtig, zinloos

Maar wat bedoelt Prediker met het woord ‘ijdelheid’? In het Nederlands gebruiken wij het woord vandaag vooral in de betekenis van zelfgenoegzaamheid. Mensen die zichzelf heel knap vinden, bijvoorbeeld. Maar dat bedoelt Prediker niet.

Het Hebreeuwse woord heeft de betekenis van vluchtigheid, nietigheid, niet meer dan een ademtocht. En de constructie met de genitivus meervoud betekent dan: ‘het is allemaal nietigheid’, ‘alles vervluchtigt’. In de Nieuwe Bijbelvertaling is dit weergegeven met ‘lucht en leegte’. De Groot Nieuws Bijbel vertaalde met ‘ijl en vluchtig’. Telkens wordt er de ervaring mee uitgedrukt dat het leven een ‘ademtocht’ is: voorbij voordat je er erg in hebt.

In het Nederlands komen we die betekenis nog af en toe tegen: ‘Elke poging die hij ondernam bleek ijdel’. Dat wil zeggen, ‘vergeefs’ of ‘zinloos’.

Woorden veranderen van betekenis. Toen de vertalers van de Statenbijbel in 1637 spraken van ‘IJdelheid der ijdelheden’ wisten ze heel goed wat er bedoeld werd. Vandaag, zo veel eeuwen later, is de kans groot dat de zegswijze verkeerd wordt begrepen. Niettemin heeft het woord ‘ijdelheid’ lange tijd ons spraakgebruik beïnvloed, niet alleen via de Statenbijbel, maar bijvoorbeeld ook via de dichter Vondel. In het jaar 1632 (!) schreef hij in zijn gedicht Kinderlijk de volgende regels:

• Constantijntje, 't zalig kijndtje,
• Cherubijntje, van omhoog,
• d'IJdelheden, hier beneden,
• Uitlacht met een lodderoog.
• Moeder, zeit hij, waarom schreit gij?
• Waarom greit gij, op mijn lijk?
• Boven leef ik, boven zweef ik,
• Engeltje van ’t hemelrijk. (…)

Het kindje Constantijn is gestorven en kijkt met een meewarig lachen naar alle ijdelheden op aarde, al dat zinloos geraas van mensen, al dat vergeefse zwoegen en dik doen.

Veel later laat dichter Guido Van Geel het gedicht ‘IJdelheid der ijdelheden’ (in het Latijn: vanitas vanitatum) aldus eindigen:    

• ‘Vanitas vanitatum… riepen reeds de ouden, iets om te onthouden.’

Pessimisme of net niet? 

Waarom begint Prediker zijn boek met zo’n pessimistische ondertoon? Hij noemt zichzelf ‘koning van Jeruzalem’. Hij is dus iemand die het algemeen belang dient en probeert recht en gerechtigheid te laten zegevieren boven het eigenbelang. Hij was ‘een zoon van David’, dus niet de geringste onder de koningen! Als zodanig observeert hij hoezeer mensen vaak verloren lopen in hun kleine en onbenullige verlangens.

Prediker ziet mensen hun leven verpesten door energie te steken in dingen die niet blijvend zijn.

Al dat gezwoeg om dingen die voorbijgaan, past niet bij wie streeft naar wijsheid. Zo iemand probeert zichzelf net boven het dagelijks gezwoeg uit te tillen. Het is zo gemakkelijk om je te laten leven, om helemaal op te gaan in de eigen projecten en activiteiten.

Wie regelmatig wat afstand neemt, gaat al gauw het betrekkelijke inzien van veel van wat we doen. En dat is, om in het woordgebruik van Prediker te blijven, een hele opluchting!

Kortom, laten we het toch maar af en toe herhalen: ‘IJdelheid der ijdelheden’ – en dan eens met een glimlach kijken naar onze drukdoenerij. Echt, dat lucht op!

Welk woord of begrip uit de Bijbel wil jij laten uitleggen door Jean Bastiaens? Schrijf een reactie hieronder of stuur een mail naar de redactie.