16de-eeuwse humanist de Montaigne is gids in onzekere tijd

Alexander Roose (1967) won vrijdag enigszins verrassend de Prijs van het Spirituele Boek metDe vrolijke wijsheid, over het leven en de geestelijke erfenis van Michel de Montaigne. De vrolijke wijsheid is een actueel boek, al staat een 16de-eeuwse humanist, vooral bekend als auteur van de Essais, centraal. Michel de Montaigne was van opleiding jurist. Vanaf zijn 38ste zette hij zich aan het schrijven van de Essais. Hij trad ook op als diplomaat, bemiddelde tussen katholieken en protestanten. Hij was twee ambtstermijnen lang burgemeester van Bordeaux, tegen zijn zin. Hij deed het, tijdens die eerste termijn zo goed dat hij een tweede keer werd gevraagd en toch maar de opdracht accepteerde.

Net als toen moeten ook wij vandaag proberen om er het beste van te maken, zowel individueel als qua samenleving. Alexander Roose

Roose is verrast met de prijs, niet zozeer met de grote belangstelling voor Montaigne. Er bestaat een bijzondere parallel tussen zijn tijd en de onze. Hij leefde in een tijd van verandering, met de ontdekking door zeilschepen van de Nieuwe Wereld, de boekdrukkunst en de godsdienstoorlogen. Hij probeerde die veranderingen te begrijpen en ermee om te gaan. Ook wij leven in een tijd waarin gelijkaardige veranderingen plaatsvinden, met ruimteschepen die de kosmos verkennen, het cybertijdperk en religieus geïnspireerde conflicten en wat sommigen de strijd der beschavingen noemen. Montaigne leert ons daarmee om te gaan, door in de eerste plaats kritisch naar onszelf te kijken, naar onze eigen samenleving, religie en levensbeschouwing. Ook toen al bestond de bekoring om te verkrampen en op zichzelf terug te plooien. Hij vond een tegengewicht voor intolerantie in de kritische reflectie en de zoektocht naar het goede (in het) leven. Zijn kracht ligt in zijn scepticisme: Montaigne staat fundamenteel vragend in de wereld. De Essais zijn een zelfportret dat uitgroeit tot een filosofische bezinning op de mens en een kritische reflectie op de samenleving. Die combinatie maakt hem uniek, in het bijzonder tijdens deze periode van godsdienstoorlogen en religieus fanatisme.

Bartholomeüsnacht

Roose vestigt de aandacht op de relatie van de Montaigne met de hugenoten in zijn leven. Enkele van zijn beste vrienden behoorden tot de hugenoten, al was hij zelf katholiek. Zijn communicatielijn bleef steeds open. De Bartholomeüsnacht (de massale moordpartij op de hugenoten van augustus 1572) komt niet expliciet in zijn werk aan bod. Maar de gebeurtenis klinkt door in zijn afkeer voor wreedheid. Die afkeer voor wreedheid is absoluut. De Amerikaanse joodse politieke filosofe Judith Shklar maakt in zijn spoor van de wreedheid het criterium van haar filosofie en ethiek. Ze pleitte, vanuit de Montaigne, voor een ethiek die zich in de eerste plaats richt op de zwakke in de samenleving. Montaigne was zeker ook politiek filosoof. De Batholomeusnacht sterkte hem in de overtuiging dat ook in de politiek het doel de middelen niet heiligt, dat de staat geen ongeoorloofd geweld mag gebruiken. Ook dat maakt hem uniek voor die tijd.

Zijn opvattingen en zijn Essais oefenden bovendien grote invloed uit op Shakespeare, en nog meer op de filosofen René Descartes en Blaise Pascal, die wat later leefden. Pascal noemde Montaigne zijn lievelingsauteur, want die filosoof wees op de menselijke ijdelheid. Montaigne begon aan zijn Essais als een geestelijke oefening, als een manier om aan zichzelf te schaven en greep te krijgen op de eigen geest. In zekere zin zorgt hij zo voor zijn eigen ziel. Hij schreef zich in een traditie die grote parallellen vertoont met de Geestelijke Oefeningen van Sint-Ignatius.

Sinds de jaren 1980 is er een Montaigne-revival. Die beweging hangt samen met de postmoderniteit: de Grote Verhalen maakten plaats voor het bescheiden verhaal van Montaigne. Zijn denken vormt een tegengewicht voor racisme, voor sloganeske politiek die angst en wreedheid aanwakkert. In een tijd waarin mensen niet langer vanuit zekerheden handelen geeft deze tastende, zoekende methode vat op de werkelijkheid en onze zekerheden.