L'Osservatore niet mals voor nieuw boek over paus Pius XII

Sinds kort zijn de oorlogsarchieven van het Vaticaan over het pontificaat van paus Pius XII voor historici toegankelijk. Maar dat draagt helaas niet altijd bij tot een betere geschiedschrijving. Zo brengt L’ Osservatore Romanodeze week een kritisch artikel over het nieuwe boek The Pope at War: The Secret History of Pius XII, Mussolini, and Hitler, geschreven door David I. Kertzer en pas sinds kort beschikbaar in de Angelsaksische wereld. Omwille van enkele van krasse beweringen zal het boek zonder twijfel een ruim publiek bereiken. Maar de publicatie ontbreekt kwaliteiten die cruciaal zijn voor historisch onderzoek: nauwkeurigheid en geloofwaardigheid. 

Onderhandelingen met Hitler

De Vaticaanse krant verwijt de auteur onder meer dat hij op een wel erg creatieve manier aan geschiedschrijving heeft gedaan en eerder verschenen fundamentele werken zoals Johan Ickx' boekdeel over Pius XII en de Joden, en Il Diario di un Cardinale, onder redactie van Sergio Pagano blijkbaar niet eens heeft geraadpleegd. Zo pakt Kertzer uit met zijn ontdekking van geheime onderhandelingen tussen Adolf Hitler en paus Pius XII. Alleen waren die gesprekken al veel langer bekend. Zij zijn zelfs uitvoerig gedocumenteerd in de Actes et Documents du Saint-Siège rélatifs à la Seconde Guerre Mondiale. Kertzer beweert in zijn boek nochtans dat het Vaticaan sinds 1965 alles in het werk heeft gesteld om die gesprekken geheim te houden.

Kertzer gelooft ook dat hij overweldigend bewijs heeft van Pius XII's wens om tot een overeenkomst met Hitler te komen. Maar wat Kertzer ziet als een embrassons-nous-operatie tussen Pius XII en Hitler is iets heel anders. Ten eerste zijn de documenten over de zaak te vinden in het dossier van de diplomatie van het Vaticaan over von Ribbentrops bezoek aan Rome, en dus allerminst bij de meest geheime papieren van Pius XII. Bovendien slaat hij ook volledig de bal mis over het initiatief van die toenaderingspoging. 

Het was Hitler, en niet Pius XII, die vurig verlangde naar een nieuwe overeenkomst die ruimer was dan het concordaat van 1933. L’Osservatore Romano

Concordaat

De beoogde overeenkomst waarvan sprake was bovendien niets anders dan een herziening van het Concordaat van 1933. Om tot zo’n herzien akkoord te komen stelde de paus bovendien vooraf 5 voorwaarden, onder meer de onvervreemdbare vrijheid van de Kerk in Duitsland. Het is duidelijk dat Hitler niet bereid was die voorwaarden te accepteren, schrijft L’Osservatore. De krant noemt het erg vreemd dat Kertzer enerzijds bevestigt dat Hitler uit onvrede streefde naar een herziening van het concordaat van 1933, terwijl de historicus dat akkoord van 1933 anderzijds als een grote triomf voor Hitler tracht te bestempelen. 

Kertzer minimaliseert ook nog eens het belang van de eerste encycliek van Pius XII, Summi Pontificatus, gewijd aan de tragedie van Polen dat door Duitsland en de USSR werd binnengevallen, als een reeks mooie woorden. Maar hij vergeet te vermelden dat Summi Pontificatus nadrukkelijk werd geciteerd op de zitting van de raad die de verdrijving van de USSR uit de Volkenbond verordende wegens de niet-uitgelokte aanval op Finland. L'Osservatore bevestigde in die tijd overigens vlak na die zitting dat de citaten die tijdens die zitting werden voorgelezen niet alleen in kringen van de Volkenbond, maar ook daarbuiten een diepe indruk hadden gemaakt. Dezelfde encycliek werd ook nog eens in alle kerken in Duitsland voorgelezen en de Duitsers verboden bovendien prompt de verspreiding van de tekst van de encycliek. In Polen werd zelfs een vervalste versie van de encycliek verspreid, waarin het woord Duitsland gewoon door Polen werd vervangen. 

Vooringenomenheid en gebrek aan nauwkeurigheid

L’Osservatore is erg scherp in zijn oordeel. De krant verwijt Kertzer een onnauwkeurige controle van bronnen. Veel documenten die Kertzer citeert als zijn archiefbevindingen werden bijvoorbeeld al in de jaren 1970 en 1980 gepubliceerd. Bovendien blijft hij vasthouden aan de achterhaalde opvatting dat Pius XII zich alleen bekommerde om gedoopte Joden. Hij gaat ook nog eens ernstig in de fout bij zijn reconstructie van de razzia bij de Joden in Rome op 16 oktober 1943 en de reactie daarop van het Vaticaan. Enkele fundamentele reacties van het Vaticaan tijdens de ontmoeting met de toenmalige Duitse ambassadeur  zijn weggelaten en ook de notities die op 31 oktober 1943 over die ontmoeting door een Britse vertegenwoordiger in het Vaticaan, Osborne, naar Londen werden gestuurd, worden genegeerd. Kertzer beweert nog dat de paus de razzia’s tegen de Joden te onbelangrijk vond om daarover melding te maken aan twee Amerikaanse gezanten of dat datgene wat hij daarover vertelde zo summier was dat die het niet de moeite vonden om daarvan melding te maken. Maar slechts door 'creatieve geschiedschrijving' kan men Pius XII ervan beschuldigen op 14 oktober 1943 te zwijgen over een gebeurtenis die pas twee dagen later in het getto van Rome plaatsvond.

L’Osservatore besluit dat The Secret History of Pius XII allerminst het gepretendeerde ultieme onderzoek naar Pius XII is. De krant hoopt dat - nu de coronapandemie achter de rug ligt en het archief opnieuw vlot toegankelijk is - er hopelijk weldra meer gedegen analyses zullen worden gepubliceerd. 

Bron: L’Osservatore Romano