Standpunt Liza Cortois in Tertio: Failliet van het individualisme

Gwendolyn Rutten (Open VLD) deed met haar essay over intervidualisme in De Standaard heel wat stof opwaaien. In tegenstelling tot wat ze tien jaar eerder beweerde, dat deze eeuw die van het individu zou zijn, corrigeert ze zichzelf in haar jongste opiniestuk en stelt ze dat zowel individualisme als samenwerking nodig is. Het verhaal van de 21ste eeuw is geen keuze tussen vrije individuen of het opgaan in de massa. Het is een positieve combinatie van beide. Met individualisme alleen redden we het volgens de liberale politica niet, de positieve kracht van samenwerking moet daaraan toegevoegd worden.

Gevoelige snaar

Met dat discours raakte Rutten een gevoelige snaar. Het regende reacties. Klimaatactivisten stelden dat ze nog onvoldoende oog had voor de omgeving waarin die interviduen zich bevinden, christendemocraten meenden dat we dat al lang weten en dat ze het personalisme van onder het stof haalt. Haar eigen partij was ook niet onverdeeld gelukkig met haar bocht, weg van de klassieke liberale filosofie. Wie had gedacht dat zo’n oude polemiek als individu tegenover gemeenschap, die dateert van bij de eerste sociale wetenschappers in de 19de eeuw, de gemoederen nog zo zou kunnen beroeren? Zoals met veel van die binaire tegenstellingen – samenleving/individu, nature/nurture, geest/lichaam – ligt de waarheid ergens in het midden en zegt de stelling die iemand verdedigt, meer over de spreker dan over het onderwerp. Toch heeft Rutten dat slim gespeeld.

Met haar pleidooi voor interviduen heeft Rutten de temperatuur van de samenleving perfect gemeten.

Veranderde tijdgeest

De tijd van ongebreidelde vrijheid zonder maatschappelijke betrokkenheid is voorbij. Cijfers van het Amerikaanse onderzoekscentrum PEW tonen dat de jongere generaties zoals de millennials, geboren tussen 1981 en 1996, en de daaropvolgende generatie Z veel sociaal- en klimaatbewuster zijn dan de veel meer ik-gerichte en materialistische babyboomers. Uit datzelfde onderzoek blijkt dat die jongere generaties voor meer overheidsinterventie zijn dan hun ouders, meer dan 60 procent van hen denkt dat etnische diversiteit goed is voor de samenleving, ze zijn ontvankelijker voor genderneutrale voornaamwoorden dan de voorgaande generaties en 71 procent van de millennials vindt dat het klimaat een topprioriteit zou moeten zijn, tegenover 57 procent van de oudere generaties.

De veranderde tijdgeest toont zich vooral in twee maatschappelijke tendensen die het individualisme tegen de haren in strijken.

Ten eerste de klimaatcrisis die ons op de grenzen van een eenzijdige focus op de mens drukt. Het humanisme, het vooruitgangsgeloof en het grenzeloze vertrouwen in technologische vooruitgang zijn te beperkte antwoorden gebleken op de uitdagingen van vandaag. Om het klimaat-tij te keren is een gemeenschappelijke inspanning onontbeerlijk. Ten tweede hebben #Metoo en BlackLivesMatter gezorgd voor een onafwendbare nadruk op sociale rechtvaardigheid. Als individu je sociale achtergrond overstijgen door ‘gewoon je best te doen’ zoals het meritocratische ideaal voorschrijft, is voor velen een illusie gebleken. Het ideaal van de selfmade man wordt doorprikt door een nieuwe sociaal bewuste generatie. Je hoeft geen wokie te zijn om te merken dat vraagstukken rond sociale rechtvaardigheid meer aandacht krijgen, zelfs wanneer ze afgedaan worden als onzin. Het thema wordt in zowel positieve als negatieve zin meer aan de orde gesteld.

Ideeënmarkt

Ruttens pleidooi speelt in op die tweezijdige vraag naar gemeenschap. Dat zorgt voor een barst in het liberale denken over individuele vrijheid. Je kan je daarbij afvragen in hoeverre haar discours voor meer gemeenschap nog liberaal is. Enerzijds opent deze wende in haar denken deuren. Ook het christendemocratische personalisme meent dat je maar een individu kan worden in relatie tot anderen. Een balans tussen individu en gemeenschap zou voor de centrumpartijen wel eens een gemeenschappelijke basis voor een geloofwaardig alternatief tegenover de extreme stemmen kunnen zijn. Anderzijds moeten christendemocraten op hun hoede blijven: gaat het hier over een idealistisch waardenverhaal over meer gemeenschapszin, of een politiek manoeuvre? Misschien biedt de liberale politica op de ideeënmarkt gewoon aan wat de kiezer van vandaag wil horen.

• Dit Standpunt van Liza Cortois verschijnt in Tertio nr. 1.197 van, morgen woensdag 18 januari 2023.
• Voor een gratis proefnummer van of een abonnement op Tertio.