Bekendste bekeringsverhaal van de 20ste eeuw bestaat 75 jaar

Louteringsberg ('The Seven Storey Mountain') is het autobiografische bekeringsverhaal van de bekendste monnik van de 20ste eeuw, Thomas Merton. Hij schreef het kort na zijn intrede in de trappistenabdij van Gethsemani (New Haven, Kentucky, VS). 

Louteringsberg wordt weleens de moderne versie genoemd van de Belijdenissen van Augustinus. Maar kan het die vergelijking doorstaan en hoe leesbaar is het nu nog? We vroegen het aan Willy Eurlings, vertaler van verschillende teksten van Merton en voorzitter van de Stichting Mertonvrienden van de Lage Landen. 

Was Louteringsberg bij verschijnen meteen een doorslaand succes?

Willy Eurlings • Voor de uitgave in oktober 1948 was het nog even spannend of het er wel zou komen. Zouden mensen zo'n boek wel willen hebben? Merton had het geluk dat een van zijn studiegenoten, Bob Giroux, werkte bij Harcourt Brace, een van de grote  uitgeverijen in Amerika. Via de literaire agent van Merton was het manuscript daar binnengekomen. Toen die studiegenoot de publicatie verdedigde bij zijn baas vroeg die: 'Goh, lopen we het risico dat we hier verlies op draaien?' Giroux antwoordde: 'Verlies, nou nee, dat denk ik niet, maar of we er veel aan zullen verdienen weet ik niet.' 

De eerste druk werd gepland op 5.000 exemplaren, wat voor het Engelstalige gebied erg laag is. Maar toen bleek dat verschillende katholieke boekenclubs het in hun fonds wilden hebben, werd de oplage nog voor het verschijnen verhoogd naar 20.000. Het zou nog veel te weinig blijken. Toen het begin oktober 1948 in de boekhandel verscheen was dat al de derde druk. Zoveel interesse was er. In dat eerste anderhalf jaar zijn er 600.000 exemplaren van verkocht, een krankzinnig hoog aantal. Het was in die tijd het best verkochte non-fictieboek in Amerika. Tot in 1950 heeft het op de bestsellerlijst van de New York Times gestaan. Nooit op nummer 1 maar wel een aantal keer op nummer 2. Je mag dus zeker spreken van een doorslaand en langlopend succes. 

Merton promoveerde meteen naar de literaire eredivisie van de Amerikaanse auteurs. 

Het werd al snel in verschillende talen vertaald, wel 20 tot nu toe. De Nederlandse vertaling verscheen in 1949 en was ook een groot succes. In 2001 is het trouwens nog eens herdrukt in dezelfde vertaling, intussen eveneens uitverkocht. 

Waarom was het zo succesvol?

Willy Eurlings • Het komt uit in een periode van grote onrust. 1949 is een jaar waarin er krankzinnig veel gebeurt in de wereld. De Tweede Wereldoorlog is net afgelopen. We komen tot de ontdekking dat de Sovjet-Unie de atoombom bezit. Duitsland wordt opgesplitst in West- en Oost-Duitsland. In China wint Mao Zedong met zijn communistische partij de burgeroorlog. De communistische dreiging lijkt opeens veel groter te worden. Reden waarom in dat jaar de NAVO wordt opgericht. De dreiging van de koude oorlog begint nu echt. Veel mensen zijn bang voor wat er zich in de wereld allemaal afspeelt. 

In die verwarrende tijden, een beetje zoals de onze, verschijnt dit ongebruikelijke verhaal van een jongeman die het klooster binnengaat. Een recensent in de Chicago Sun Times schrijft erover: 

'Het boek is een lofzang van positief geloof te midden van een doelloze wereld die naar een doel zoekt. Een boek dat gelezen kan worden door mensen van welk geloof ook of door mensen die niet geloven.'

Dat is een eerste belangrijke reden. Daarnaast is het ook gewoon heel goed geschreven. Bij de 50ste verjaardag van de publicatie schreef een recensent: 

'Het is het verhaal van de verloren zoon, maar dan in de vorm van een goed geschreven thriller.'

Het verhaal zelf is misschien niet zo nieuw. Er zijn wel meer van dit soort bekeringsverhalen. Wat eruit springt, is de intensiteit waarmee het geschreven is. Merton beschrijft zijn weg als een zoektocht. Veel mensen in die tijd kunnen zich daarin herkennen. De Amerikaanse soldaten die het geluk hadden de Tweede Wereldoorlog te overleven, ontdekken bij hun terugkeer dat hun jobs zijn overgenomen door vrouwen. Nu worden die vrouwen geacht om weer aan het aanrecht en het fornuis te staan. Dat zorgt voor allerlei spanningen. Het is een spannende samenleving, hoor, waarin dit boek verschijnt. 

Is het nu nog herkenbaar en leesbaar, of zijn er voor de hedendaagse lezer drempels of ergernissen te overwinnen? 

Willy Eurlings • Natuurlijk is het wat gedateerd als je het nu leest. Er staan zelfs dingen in waar Merton achteraf spijt van had. Het is bijvoorbeeld erg katholiek. 

Hij vindt in het boek dat er niets boven het katholicisme gaat. Daar gaat hij later veel genuanceerder over denken. 

Daarnaast vond hij het te moraliserend. De tegenstelling tussen het aardse en het hemelse had hij veel te sterk aangezet, vond hij. In zijn latere werk zal hij zeggen dat er net heel weinig verschil is tussen het aardse en het hemelse, als we tenminste op een goede manier naar het aardse kijken. 

Op een bepaald moment beweert hij zelfs: 'Ik ken de man niet die het geschreven heeft.' Dat is wel typische Merton-ironie, want later rekent hij het bij zijn 15 beste boeken. 

Maar inderdaad, zijn vrome katholicisme zal een aantal mensen afschrikken. Hier en daar laat hij zich negatief uit over mensen die anders denken. 

Dat heb je wel vaker bij bekeerlingen die opeens vol zijn van hun ontdekking. Alles wat anders is, beschouwen ze als minder. 

Soms geeft hij ook de indruk dat je alleen in het klooster werkelijk religieus kan leven.

Willy Eurlings • Dat is zeker het effect geweest. Na het verschijnen werd het klooster Gethsemani waar Merton verbleef, overspoeld door postulanten. Veelal jonge mannen die na de Tweede Wereldoorlog geen idee hadden wat ze met hun leven aan moesten. 

Twee derde ervan was na een paar weken alweer weg. Omdat het leven daar toch anders was dan zij zich hadden voorgesteld: zeven keer per dag je werk neerleggen om te bidden, de hele dag in het bos werken in een bezwete pij, slapen op planken met een strooien matras in diezelfde bezwete pij. Dan wordt het opeens wat minder romantisch. 

Wat betekent de eigenaardige titel Louteringsberg?

Willy Eurlings • De Engelse titel 'The Seven Storey Mountain' is een verwijzing naar Dante's 'Divina Commedia' dat uit drie delen bestaat: Inferno, Purgatorio, Paradiso. In het Nederlands: Hel, Vagevuur en Paradijs. Het tweede deel zou eigenlijk beter vertaald worden als Louteringsberg. De Divina Commedia beschrijft daar de periode van loutering of zuivering van de ziel als de beklimming van een berg langs zeven terrassen. 

Merton ziet het als een symbool voor zijn eigen leven. Hij gaat het klooster in omdat hij boete wil doen voor het zondige leven in zijn jeugd. 

Wat was daar zo fout aan?

Willy Eurlings • Hij heeft een heel bizarre jeugd gehad: half wees geworden op zijn zesde, door zijn artistieke vader meegesleept over de halve wereld, helemaal wees op zijn zestiende, wisselend wel of niet naar school, nauwelijks scholing gekregen als jongen, in Frankrijk en Engeland op internaten gezeten, om zich ten slotte als student in Cambridge te storten op drank en vrouwen.

Uiteindelijk merkt hij hoe leeg het wel is om alleen maar achter behoeftebevrediging aan te gaan. Dan begint het omkeringsproces. 

Het is een reëel verhaal. Hij heeft wel wat zelfcensuur toegepast, maar hij blijft oprecht en zelfkritisch. Er wordt weinig mooipraterij gebruikt. Die authenticiteit spreekt mensen aan. 

Doorstaat het de vergelijking die soms gemaakt wordt met de Belijdenissen van Augustinus? 

Willy Eurlings • Het is inderdaad een 'belijdenis' in de dubbele betekenis van het woord: enerzijds 'bekentenis', de ellende van je afschrijven, en anderzijds 'lofprijzing'. De ondertitel van het boek komt uit het Evangelie volgens Lucas (3,8): 'Want Ik zeg u dat God de macht heeft uit deze stenen kinderen voor Abraham te verwekken.' Het is niet voor niets dat hij deze ondertitel kiest. Het zegt iets over hemzelf. 

Merton was zo dood als een steen en door Gods genade weer teruggekomen naar het leven. 

Toch is de vergelijking met Augustinus niet helemaal terecht. Augustinus schreef zijn Belijdenissen in een veel later stadium van zijn leven. Het is ook een bekeringsverhaal, dat wel, maar Augustinus legt veel meer uit welke ontwikkeling hij daarna heeft doorgemaakt. Uit de Belijdenissen blijkt een gerijpt, volwassen man, terwijl Louteringsberg geschreven is door een 32-jarige jonge monnik die op een nogal vrome manier terugblikt op zijn bekering. Bij Augustinus is het veel rijper en filosofischer. Hij wil uitleggen wat het geloof nu eigenlijk inhoudt. Dat hoefde niet meer in het Amerika van de 20ste eeuw. Iedereen heeft daar wel zijn ideeën over. Hoewel je je kan afvragen of het wel christelijke ideeën zijn als je Trump ziet zwaaien met de Bijbel. 

Bij Merton komen de diepere inzichten ook wel, maar later, niet in dit boek. 

In dat opzicht is de slotzin veelzeggend. Hij eindigt met een Latijns citaat: 'Sit finis libri, non finis quaerendi', hier eindigt dit boek, maar niet het zoeken. Je zou kunnen zeggen dat het een startpunt is van zijn verdere ontwikkeling. 

Is het een goed boek om kennis te maken met Merton?

Willy Eurlings • Dat is het voor veel mensen zeker geweest. Het hangt er natuurlijk van af waarom je Merton wil gaan lezen. Wil je Merton leren kennen als pionier van de interreligieuze dialoog, dan zou ik voor een van zijn latere werken  kiezen. In Louteringsberg is hij zo katholiek als het maar zijn kan. 

Maar als je graag leest en benieuwd bent naar de figuur van Merton, dan is dit een prima boek. 

Het leest als een trein als je wil weten hoe iemand die niet gelovig is de stap kan zetten naar het strengste klooster van dat moment. 

Het is in zekere zin ook spannend. Ok, je weet wel waar het naartoe gaat, maar toch lijkt die ontwikkeling in het begin heel onwaarschijnlijk. 

Vond je dit interessant? Deel dit artikel via Facebook of via e-mail.

Leer Thomas Merton beter kennen in de video (7 minuten)

Deze video verhaalt in een notendop het leven van Merton en zijn belangrijkste thema's, met citaten uit eigen werk. 

Meer weten

• Lees een fragment uit Louteringsberg van Thomas Merton (pdf)
• Thomas Merton. Louteringsberg. Vert. André Noorbeek. Ten Have, 2001, ISBN 9789025951924, 419 pagina’s. Bib
• Om Merton nog beter te leren kennen verschijnt in september 2023 bij Damon een bloemlezing uit zijn dagboeken: De mens achter de monnik.
• Chronologie van het leven van Thomas Merton
• Leeswijzer voor de belangrijkste werken van Merton (Engels): William H. Shannon. Thomas Merton: An Introduction. Franciscan Media, 2005, ISBN 9780867167108, 199 pagina's. Bestellen 
• Mertonvrienden van de Lage Landen