60 jaar geleden: historische eerste pausreis met het vliegtuig

Historisch was het sowieso, toen paus Paulus VI aankondigde dat hij begin 1964 een vredesreis naar het Heilig Land zou ondernemen. Doel en bestemming waren één ding, maar even historisch was de verplaatsing: Paulus VI zou als eerste paus ooit het vliegtuig nemen. Daarmee werd hij, meer nog dan de latere Johannes Paulus II, de eerste echte ‘reizende paus’, die alle continenten zou aandoen.

De eerste pauselijke reis van de moderne tijd was een première onder de moeilijkst denkbare omstandigheden. Er was maar één maand over om het bezoek van 4 tot 6 januari 1964 te plannen. De reis bracht hem naar een van de politiek heetste gebieden ter wereld: de bezochte landen waren officieel in oorlog. Jeruzalem was bovendien toen nog in tweeën gedeeld door een bijna hermetische grens. Het Vaticaan had geen diplomatieke betrekkingen met Jordanië of Israël. En de relatie met het Jodendom was op dat moment nog niet versoepeld, wat pas zou gebeuren door de concilietekst Nostra Aetate van 28 oktober 1965.

Improvisatie tot het einde

De voorbereidingen van de historische reis verliepen chaotisch. Er werd tot het laatste moment geïmproviseerd. Het exacte programma voor het bezoek werd pas de dag vóór het vertrek van de paus vastgelegd. De paus landde eerst in Amman, waar hij hartelijk werd verwelkomd door koning Hoessein van Jordanië, die op dat moment nog over de Westelijke Jordaanoever en Oost-Jeruzalem heerste. Hij reisde naar Jeruzalem in een konvooi van auto's, met een tussenstop bij de locatie van de doop van Jezus aan de Jordaan.

Bij aankomst aan de Damascuspoort brak een enthousiaste menigte door alle afzettingen van de politie.

De paus kon de auto maar met moeite verlaten. Jordaanse beveiligers maakten de weg vrij naar de Heilig Grafkerk, waar de paus een eerste eredienst vierde.

De media registreerden elke stap van de paus, die pas zes maanden eerder tot hoofd van de wereldkerk was gekozen. 1.400 journalisten en fotografen van over de hele wereld reisden naar het evenement.

(Lees verder onder de foto)

Oecumenische doorbraak

De reis leidde tot een oecumenische doorbraak. Jeruzalem was de enige plaats ter wereld waar de hoofden van de verdeelde kerken van Oost en West elkaar als gelijken konden ontmoeten - 910 jaar na de kerkscheuring van 1054. De topontmoeting met de orthodoxe patriarch Athenagoras, die oorspronkelijk niet gepland was, de vredesgroet, de omhelzing en het gezamenlijke gebed van het Onzevader werden ontroerende hoogtepunten van de eerste vliegreis van Paulus VI. En ze luidden een keerpunt in dat niet alleen van invloed was op de oecumene met de kerken van het Oosten, maar ook op de relatie tussen katholieken en protestanten.

De paus gebruikte de viering van het feest van Driekoningen in Bethlehem om een dringende oproep tot vrede te doen - op het hoogtepunt van de Koude Oorlog.

‘Mogen de machthebbers de wereld het verdriet en de verschrikking van een nieuwe wereldoorlog besparen’, riep hij op in zijn toespraak, die tegelijkertijd in 200 telegrammen naar de staatshoofden en regeringsleiders werd gestuurd. ‘Mogen zij nog effectiever samenwerken om vrede op te bouwen in waarheid, gerechtigheid, vrijheid en broederlijke liefde.’ Ondertussen zette de Egyptische president Gamal Abdel Nasser zijn protesten voort tegen elke erkenning van het gehate Israël.

Dit was nog een reden waarom het bezoek van een halve dag aan Israël - Paulus VI wilde ook de heilige plaatsen in Nazareth, op de berg Tabor en bij het meer van Genesareth bezoeken - uitdraaide op een diplomatiek en protocollair koorddansen.

Israël had speciaal voor dit doel een tijdelijke grensovergang opgezet bij Meggido in het noorden.

President Salman Shazar verwelkomde de gast beleefd. ‘Als pelgrims van de vrede smeken wij boven alles het goede van de verzoening van de mens met God en dat van de diepe harmonie van mensen en volkeren’, zei de paus. Paulus VI was de eerste die durfde te spreken over vrede aan beide zijden van de Israëlisch-Arabische grens, kopten de media na afloop. Hij benadrukte verder dat de Kerk alleen gedachten van goede wil jegens alle mensen en volkeren koestert.

(Lees verder onder de foto)

Verdediging van Pius XII

Paulus VI noemde de naam Israël niet in zijn toespraken. Hij verdedigde zijn voorganger Pius XII tegen wantrouwen en zelfs beschuldigingen. Zijn uitspraak dat velen Pius XII na de oorlog ‘met tranen in de ogen hadden bedankt voor het redden van hun leven’, veroorzaakte enige onvrede onder de Joden.

De reis van de paus was echter minder succesvol als vredesmissie.

Drie jaar later hertekende de Zesdaagse Oorlog de kaart van de regio. En het duurde 36 jaar voordat Johannes Paulus II  in 2000 het Heilige Land opnieuw bezocht met een vergelijkbaar programma. In de tussentijd had de Heilige Stoel ambassadeurs uitgewisseld met Israël en Jordanië, officiële contacten gelegd met de Palestijnen en bouwde de katholieke Kerk ook met het Jodendom een constructieve dialoog uit.

Nadien maakte Paulus VI nog acht andere buitenlandse reizen. Gedenkwaardig was het bezoek aan de Verenigde Staten in oktober 1965, toen hij als eerste paus de algemene vergadering van de Verenigde Naties toesprak. In de zomer van 1969 bezocht hij als eerste paus het Afrikaanse continent. In het najaar van 1970 bezocht hij negen landen in Azië en Oceanië, waardoor hij de bijnaam ‘pelgrim-paus’ kreeg. Nadien bleef hij tot zijn dood in 1978 in Italië.