Beethoven 2020: van doof genie tot populairste Europese componist

Wereldwijd wordt nog het hele jaar door de 250ste verjaardag gevierd van de geboorte van componist Ludwig van Beethoven (1770-1827). Het eerbetoon is meer dan passend, want muzikaal heeft het Duitse genie een indrukwekkende erfenis nagelaten. Van geen enkele klassieke componist wordt vandaag vaker muziek uitgevoerd, tot in de verste uithoeken van de wereld. Dankzij die enorme nalatenschap valt een jaar lang muzikaal nog veel te herontdekken. Bij de start van het Beethovenjaar bezochten wij het Beethovenhuis en de Bundeskunsthalle, allebei in Bonn, die deze verjaardag elk op hun manier vieren met een boeiende expo. De Bundeskunsthalle heeft daarbij niet alleen aandacht voor het leven van de componist zelf, maar ook voor de mensen die hem groot hebben gemaakt, de tijd waarin hij leefde en de belangrijke gebeurtenissen die zich in die periode voltrokken, onder meer de Verlichting en de Napoleontische oorlogen. En uiteraard staan ook zijn honderden composities zelf centraal.

Al op zijn veertiende aan de slag als organist

Ludwig van Beethoven werd geboren in Bonn. De wortels van de familie gaan terug tot Mechelen, waarvan de familie afkomstig was. Dankzij zijn mooie basstem werd zijn grootvader in Luik opgemerkt door keurvorst Clemens August die hem naar Bonn haalde. Daar zou hij al snel carrière maken en overigens later ook kapelmeester worden. De jonge Ludwig werd in 1770 geboren. Zijn geboortehuis in de Bonngasse werd het voorbije jaar grondig gerenoveerd.  Het museum heeft voor dit jubeljaar een nieuwe, multimediale tentoonstelling uitgewerkt, met een deskundige en eigentijdse benadering van de componist. Ook de echte Beethovenkenner komt hier nog veel te weten. Het Beethovenmuseum aan de Bonngasse is een buitenbeentje onder de Duitse musea. Het is voor elke muziekliefhebber een must om zich onder te dompelen in de muzikale wereld en de tijd waarin hij leefde, of om er rustig rond te flaneren en om dit genie en deze koppige non-conformist beter te leren begrijpen.

Zijn onophoudelijke verlangen naar vernieuwing was voor vele tijdgenoten een bron van ergernis en onbegrip.

De exacte geboortedatum van Ludwig van Beethoven kennen wij niet. Maar volgens de geboorteakte, die in de Bonngasse is tentoongesteld, werd hij op 17 december gedoopt. In die tijd was het gebruikelijk dat baby’s binnen de 24 uur werden gedoopt. Bij zijn geboorte werd hij in het doopregister van de Sint-Remigiuskerk in Bonn ingeschreven onder de doopnaam Ludovicus. Het was al de tweede keer dat zijn ouders hun kind Ludwig noemden, omdat zijn oudere broertje al na zes maanden was gestorven. De moeder van Ludwig overleed op zijn zestiende. In een brief, die in het Beethovenhuis bewaard wordt, getuigt hij dat hij daarmee zijn beste vriendin heeft verloren. Ludwig overleed op 26 maart 1827 in Wenen, na een fascinerende, bewogen en rusteloze carrière als gevolg van zijn onhandelbaar karakter, groeiend succes en ernstig gehoorverlies.

Na een spartaanse opvoeding waarbij hij door zijn immer dronken en vaak ook hardhandige vader - die een wonderkind zoals Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) hoopte op te voeden - soms ’s nachts uit bed werd gehaald om bepaalde muziekpassages opnieuw in te oefenen, ontpopte hij zich al snel tot een erg getalenteerd musicus. Dat was grotendeels te danken aan zijn orgelleraar in Bonn, de hoforganist Christian Gottlob Neefe. Die bracht hem niet alleen de nodige speelvaardigheden bij, maar leerde hem ook improviseren. Mee daardoor ging Ludwig, die overigens al op zijn achtste zijn eerste publieke muzikale optreden had gegeven, op 14-jarige leeftijd betaald als organist in de minorietenkerk en later assistent-hoforganist aan de slag in Bonn. Op 19-jarige leeftijd componeerde hij een cantate voor de uitvaart van de overleden keizer Joseph II. In 1787 stuurde keurvorst-aartsbisschop Maximilian Franz von Habsburg de 21-jarige Ludwig naar Wenen, wellicht in de hoop dat hij daar bij Mozart in de leer zou gaan.

Plannen om naar Bonn terug te keren, vallen definitief in het water in 1794 als de Fransen het Rijnland bezetten en de prins-bisschop afzetten.

Beethoven zou Wenen, dat op dat moment overigens het muziekcentrum was van de wereld, nooit meer verlaten. Het eerste optreden in Wenen liet volgens de expo in de Bundeskunsthalle zo lang op zich wachten omwille van de politieke onrust van die tijd, met de opkomst van Napoleon Bonaparte. Daardoor maakte Beethoven pas in 1795 met een pianoconcert zijn muzikale debuut in Wenen. Maar al kort daarna volgden zijn eerste symfonie en een reeks strijkkwartetten. Zijn artistieke hoogtepunt situeert zich tussen 1802 en 1812, met de compositie van onder meer 5 symfonieën (onder meer de Eroïca en de Pastorale), 3 pianoconcerto’s, diverse sonates en de opera Fidelio. Na een korte terugval, bleef zijn succes nog duren tot in aan zijn dood in 1827. Zijn negende symfonie – volgens vele kenners het hoogtepunt van zijn kunnen - voltooide hij in 1824.

Beethoven bezat de nodige intelligentie om het ego van zijn mecenassen te strelen en zijn composities door hen te laten sponsoren, eerst in Bonn zelf, maar vanaf 1792 ook in Wenen. Die vindingrijkheid zorgde ervoor dat hij zich kon handhaven als onafhankelijke componist. Een van zijn belangrijke boordheren was de vorst Lignowsky, die vele concerten organiseerde in grote zalen van paleizen waar de jonge muzikant en componist kon spelen en beroemd worden. Beethoven raakte met hem in conflict toen hij weigerde om te musiceren voor Franse officieren, nadat Napoleon zich tot keizer had uitgeroepen. Volgens de overlevering vond hij de zelfverheerlijking van de Fransman verschrikkelijk. Beethoven, die aanvankelijk nochtans dweepte met Napoleon, zou toen gezegd hebben dat hij gewoon een dictator was geworden zoals alle anderen. Historisch staat het vast dat Beethoven het Franse nachtelijk bombardement van 1809 op Wenen heeft meegemaakt.

Wenen was op dat moment de wereldhoofdstad van de muziek, waar ook componisten zoals Mozart, Haydn en Salieri verbleven. Bundeskunsthalle

Na Bonn kwam er nooit nog een vaste aanstelling

Of hij Mozart ooit persoonlijk heeft ontmoet in Wenen blijft onzeker, maar het staat vast dat hij hem in Wenen wel zijn muziek heeft zien uitvoeren. In de hoofdstad van het Habsburgse Rijk werd hij wel leerling van Joseph Haydn (1732-1809), die hij in 1791 in Bonn had leren kennen. Zijn tweede belangrijke leermeester was Antonio Salieri, de hofkapelmeester in Wenen die dankzij de film Amadeus bekend werd als rivaal van Mozart. Maar Ludwig was ook rebels en koppig, tot op het onverzettelijk af. Daardoor kwam hij met de regelmaat van de klok in aanvaring met zijn mecenassen in de kerk en onder de notabelen. Toch bleven die desondanks wel wat graag geld op tafel leggen opdat de geniale componist hen met een aan hen toegewijd muziekstuk zou vereeuwigen.

Relationeel is het Beethoven minder fortuinlijk vergaan. Hij was klein, had een groot hoofd en was onhandig, opvliegend, gierig en door zijn opvoeding door zijn dronken vader ook lang ongemanierd. Dat was ook toen geen succesformule om een onvergetelijke indruk te maken op vrouwen. Maar Beethoven was allerminst een barbaar. In het Beethovenhuis leren wij dat hij in Wenen bij de familie Breuning terechtkwam, waar hij de kinderen les gaf en waar hem door de vrouw des huizen goede manieren werden bijgebracht. Wellicht heeft dat ook ertoe bijgedragen dat hij bij de families van stand in Wenen toch aanvaard werd, ondanks zijn wispelturige karakter.

Ludwig van Beethoven bleef tot op het einde van zijn leven in de betere kringen in Wenen weldoeners en muzieksponsors vinden en verzekerde zich via hen van een pensioen.

 

(Op het videofragment: Peter Kocsky speelt in Bonn een variatie van Beethoven op originele instrumenten uit die tijd)

Laatste pianoconcert

De vele luisterhoorns in het Beethovenhuis van Bonn, zoals die uit de tijd van de componist, ontkrachten de mythe dat Beethoven al op zijn dertigste doof was. Volgens zijn brieven begon de gehoorstoornis ten gevolge van tinnitus (oorsuizen) in 1801. In 1815 gaf hij zijn laatste pianoconcert, maar daaruit mag niet worden afgeleid dat hij toen al volledig doof was. In de brieven in zijn geboortehuis doet hij overigens volop zijn beklag over vele andere gezondheidsproblemen die hem almaar sterker parten speelden, zoals longontstekingen en maag- en darmklachten.

Op zijn 31ste schreef hij in een eerste testament dat hij bijna doof is, gek wordt van het gesuis en verwacht om niet lang meer te leven.

Zijn gehoorproblemen zorgden ervoor dat hij almaar moeilijker contact legde met de buitenwereld en almaar sterker geïsoleerd raakte. Mogelijks heeft dat ertoe bijgedragen dat zijn composities almaar experimenteler werden. Dat hij muziek componeerde zonder ooit echt gehoord te hebben wat hij schreef, is wellicht te mooi om waar te zijn. Maar het is een feit dat hij muziekfragmenten die hij eerder had geschreven, recycleerde of herwerkte voor zijn sonates, symfonieën en strijkkwartetten. Beethoven was niet schuw van succes en kon genieten van het oorverdovende applaus, onder meer bij de première van zijn 9de Symfonie in Wenen.

Toen hij op 26 maart 1827 op 57-jarige leeftijd, wellicht aan een loodvergiftiging overleed, was dat wereldnieuws. Hij liet toen een erfenis na van omgerekend 145.000 euro (Bundeskunsthalle). Beethoven was ondertussen zo'n fenomeen geworden dat ruim 20.000 mensen zijn begrafenis bijwoonden.

Meer info en details over het Beethovenjaar via de website van het Beethovenhuis en de website van de Bundeskunsthalle in Bonn.