Jezus, de antiheld van de kleine goedheid

De Franse filosoof Emmanuel Levinas (1905-1995) bekende ooit aan de Leuvense salesiaan en theoloog Roger Burggraeve dat hij zijn geschriften beter kende dan hij die ze zelf had geschreven. Niet voor niets is de emeritus hoogleraar moraaltheologie van de KU Leuven tot buiten de landsgrenzen gerenommeerd voor zijn onderzoek naar het denken van Levinas, die hij regelmatig heeft ontmoet en waarmee hij tot aan diens dood een levendige correspondentie onderhield. Zijn tweede belangrijke inspiratiebron is het personalisme. Personalisme mag je niet verstaan vanuit de persoon als individu, maar vanuit de persoon in al zijn relaties, zowel in zijn relatie met andere mensen als met het milieu, verduidelijkt Burggraeve. Mensen zijn al van bij aanvang verbonden. Het is een dialogaal personalisme. Daarin speelt de verantwoordelijkheid voor anderen en zelfs voor toekomstige generaties een belangrijke rol.

Het donderdag met de prijs van het beste spirituele boek én de publieksprijs bekroonde boek bevat als ondertitel: Een pleidooi voor een genereus samenleven in verantwoordelijkheid. Roger Burggraeve: Telkens opnieuw duikt de idee op van de perfecte samenleving, vaak heel autoritair gedacht. Zelfs het christendom heeft in die perfecte samenleving geloofd. Vooral dankzij haar sociale leer is de Kerk daar vanaf gestapt. In naam van het goede werd doorheen de geschiedenis een bepaalde samenleving, een sociaal regime als definitief systeem opgelegd ten koste van kleine kwetsbare mensen. Dat resulteerde doorheen de geschiedenis in heel autocratische en totalitaire samenlevingsmodellen. Dat geldt net zo goed voor economie, onderwijs, financiën, justitie … Levinas bestempelt dit als het kwade van het goede. Hij heeft duidelijk gemaakt dat geen enkel sociaal systeem het laatste woord kan hebben. Kleine goedheid is nooit te vatten in systemen.

Lees verder onder de foto.

Pleidooi voor een genereus samenleven

Prof Burggraeve zal je niet terugvinden in tv-programma’s als De Slimste Mens en De Afspraak of in lange radiogesprekken. Kranten staan al evenmin te dringen voor een interview. Toch hangen mensen, zowel studenten als diegenen die een van zijn lezingen bijwonen, aan zijn lippen. De publieksprijs maakt duidelijk dat hij met zijn pleidooi voor de kleine goedheid en broederlijkheid, in een tijd van polarisatie en toenemende uitsluiting, opnieuw een ruim publiek aanspreekt.

Goedheid duikt telkens opnieuw op tijdens grote crisissen, wanneer mensen in de steek dreigen gelaten te worden, wanneer wij zoeken naar manieren om de andere nabij te zijn. Maar er zijn mensen nodig om haar vorm te geven. Roger Burggraeve

Gesprekken met Burggraeve hebben telkens iets van een metanoia-ervaring. Dat is opnieuw het geval met zijn bekroonde boek: Geen toekomst zonder kleine goedheid. Hoewel het al voor de coronapandemie werd geschreven, heeft het ook een hoopvolle boodschap voor deze moeilijke en complexe tijd: kleine goedheid is onoverwinnelijk, zelfs al lijkt er geen uitzicht op een happy end. De kwetsbare, fragiele, onvolmaakte mens, die het ons ongemakkelijk maakt, is telkens een uitnodiging tot bekering, omdat hij aanspoort tot mededogen, barmhartigheid en broederlijkheid. Hij toont de mogelijkheid tot goedheid en erbarmen, al zijn mensen daartoe niet per definitie geprogrammeerd. Goedheid en barmhartigheid zijn een mirakel. Maar zij zijn telkens ook een genade. Systemen zoals het stalinisme en andere sociale utopieën hebben de beste der mogelijke werelden beloofd. Maar zij zijn nooit erin geslaagd die belofte te vervullen. Mensenrechten staan boven elk systeem. Het laatste woord komt van de verhouding van de ene tegenover de andere. Kleine goedheid humaniseert de samenleving en geeft relaties tussen mensen opnieuw een menselijk gelaat. Zij koestert argwaan tegenover sociale organisaties en systemen die zich verheffen tot utopie, waardoor kritiek niet langer mogelijk is. Zij is een hefboom voor het individuele geweten dat zich niet laten neerslaan en onderdrukken. Zij is als een klein grassprietje, dat wordt platgetrapt maar telkens opnieuw herrijst.

Die kleine goedheid wordt ook weerspiegeld in het 25^ste hoofdstuk van Matteüs. Het christendom is niet vanuit zijn theologie, maar vanuit zijn praktijk van barmhartigheid en naastenliefde relevant en vanuit de kleine goedheid die God als liefde openbaart. God wordt in de Bijbel omschreven als 'rechem' (baarmoeder - de andere in zich dragen om te laten geboren worden). Maar wij kunnen slechts in die goedheid delen door de praktijk, door zelf goed te doen. Geloven is niet op de eerste plaats weten of hopen, al is dat belangrijk. Geloven is op de eerste plaats 'doen'. Het eerste gebod is de liefde tot God en de liefde tot de naaste (Barmhartige Samaritaan), die ook in ons lichaam, in onze geest en in onze ziel werd gelegd. Dat is de bron van alle theologie. De paus verwijst daarnaar in zijn laatste encycliek met zijn voorstelling van Jezus als universele mensenbroeder (Charles de Foucauld).

Frattelli tutti

Ook de laatste encycliek Frattelli tutti van paus Franciscus bevat een pleidooi voor kleine goedheid en broederlijkheid. Op een bepaald moment verwijst de paus opvallend positief naar de drie kernwoorden van de Franse Revolutie. Maar hij voegt er aan toe dat wij de broederlijkheid als omkadering van de vrijheid en de gelijkheid moeten zien. Broederlijkheid is zo sterk omdat zij universeel is. Volgens Levinas maken wij de fout om ze vaak te beperken tot de kring van gelijkgezinden. Zij wordt dan een bron van uitsluiting. In het verhaal van de Barmhartige Samaritaan worden alle personen gekwalificeerd. De enige die niet etnisch, sociaal, religies gekwalificeerd wordt is het slachtoffer van de misdaad. Wij weten zelfs niet of het een man of vrouw is, een jood of een niet-jood …  De betrokkenen in het verhaal worden geconfronteerd met de ander als ander, zij laten zich in met de ander waarvan zij de achtergrond niet kennen. Zij beseffen alleen dat zij hem niet aan zijn lot kunnen overlaten. In het tweede hoofdstuk van Frattelli tutti benadrukt de paus de universaliteit van de broederlijkheid. Het verhaal van de Barmhartige Samaritaan doorbreekt alle grenzen. Het is een hefboomverhaal in elke culturele context. Je kunt geen methodes eruit afleiden, maar het is een inspiratiebron en een aanmoediging om verder te kijken dan de eigen kring van belanghebbenden, de eigen natie, het eigen ras …

Roger Burggraeve, Geen toekomst zonder kleine goedheid, Halewijn, Antwerpen, 2020, 296 pagina's, kostpijrs: 21,95 euro. Bestel het boek online.