Kerk herontdekt als stilteplek
In april maakt drumster Isolde Lasoen elke dag 10 minuten tijd voor pure stilte. Ze is het uithangbord van de campagne 30 dagen stilte,een initiatief van de Vlaamse overheid. We worden overspoeld door omgevingslawaai en dat werkt negatief op ons welzijn, heet het. Stress, gehoorproblemen, slaapverstoring en concentratiestoornissen zijn maar enkele kwalen die een gebrek aan stilte en rust bij mensen teweegbrengen.
Stilte, een dienst van de kerk aan de samenleving
Die toenemende vraag naar stilte en rust moet ons als kerkgemeenschap bevragen, stelt priester Joris Polfliet in het tijdschrift Zacheüs.
Stilte is een belangrijke plaats van Godsontmoeting. Denk aan het verhaal van Elia die God niet ontmoet in de storm, maar in de stille bries. Stilte is een voorwaarde voor grote kunst. Ze schept ruimte voor ontmoeting met andere mensen en met het eigen hart. De vraag is dus: Kunnen wij als christenen de samenleving geen dienst bewijzen als het erom gaat de waarde van stilte opnieuw te ontdekken? Op welke manier kunnen we tegemoet komen aan het verlangen van mensen naar rust, stilte en bezinning?
Kunnen we een stilte cultiveren die mensen op het spoor zet van waarachtige ontmoeting met God? En welke rol kunnen onze kerkgebouwen daarin spelen?
Wippelgem geeft goed voorbeeld
In het Oost-Vlaamse dorpje Wippelgem vindt sinds 2014 geen zondagsviering meer plaats in de kerk. Maar de deuren stonden nooit zo vaak open als nu. Maria Bauwens draait ’s morgens rond 9 uur de sleutel om, 7 dagen op 7. Telkens blijft ze even plakken om een klapke te doen met ons Heer.
Als Maria de kerk ’s avonds weer sluit, telt ze de opgebrande theelichtjes, vaak een tiental, achtergelaten door toevallige voorbijgangers die even rust kwamen zoeken in het kerkje.
Niet alleen oude mensen komen hier. Ook bij de jongere generatie zijn er heel wat mensen die, na een wandeling in het kasteeldomein hier tegenover, graag even binnenkomen. Achteraan in de kerk ligt een boek waarin mensen een gebedsintentie kunnen neerschrijven of gewoon hun dankbaarheid uitdrukken. Dat wordt veel gebruikt.
Hier kom je tot rust en kun je eventjes nadenken over het leven, lezen we in het gastenboek achteraan in de kerk.
Kerk, gebouw met vele functies
Een kerkgebouw heeft twee basisfuncties, stelt Joris Polfliet.
- Het is de plaats waar christenen samenkomen om hun geloof te vieren, huis van de kerkgemeenschap.
- En het is een sacrale plaats, huis van God.
In het Nieuwe Testament leeft sterk de overtuiging dat religieuze gebouwen eigenlijk overbodig zijn. God woont in de gemeenschap van de gelovigen, die als een levend bouwwerk door Christus worden samen gehouden. Maar dat betekent niet dat het kerkgebouw helemaal onbelangrijk werd voor christenen. Gods aanwezigheid wordt nog altijd verbonden aan de liturgische ruimte.
Vanaf de middeleeuwen wordt die sacraliteit in de architectuur van kerkgebouwen weer meer beklemtoond en komt men zelfs tot een sacraliteit in trappen: van het schip naar het koor en het hoogaltaar. De liturgische hervorming van het Tweede Vaticaans Concilie probeerde de twee basisfuncties opnieuw in harmonie samen te brengen.
Gelovigen moeten in het kerkgebouw kunnen thuis komen, maar tegelijk moet men er God op het spoor kunnen komen.
Er is met andere woorden aandacht nodig voor gebed en stilte, én voor de ontmoeting tussen gelovigen.
Brede maatschappelijke betekenis van kerkgebouwen
Maar zelfs in onze moderne cultuur hebben kerkgebouwen ook een brede, maatschappelijke rol te vervullen.
De Franse godsdienstsociologe Daniëlle Hervieu-Léger ziet kerken als een vrijplaats, waar de moderne mens afstand kan nemen van wat hij als dwingend ervaart: kerken bieden kans om halt te houden en tot rust te komen.
Kerktorens zijn een verticaal signaal en herinneren de mens van vandaag aan de transcendente dimensie van de werkelijkheid. Er is meer dan wat de mens kan zien, bewerken en wetenschappelijk bewijzen.
In veel Vlaamse dorpen zijn de kerkgebouwen het enige beschermde monument.
Kerkgebouwen zijn bakens van de geschiedenis en cultuur. Daarom zijn het publieke ruimten, die open moeten staan voor allen die er willen binnen komen.
Nu overal de oefening wordt gemaakt hoe nuttig een kerkgebouw nog is voor de slinkende kerkgemeenschap, moet men toch ook rekening houden met de symbolische betekenis van deze gebouwen. Die moeten we niet ontkennen of vergeten, maar net opwaarderen.
Tips voor verantwoordelijken om kerken open maken voor God en mensen
Er zijn kerken waar je vanzelf stil wordt, omdat ze indruk op je maken. Een goed kerkgebouw helpt om het geloof tot uitdrukking te brengen én de geloofsgemeenschap op te bouwen.
1. Deuren open doen
Met het openen van de deuren staat of valt alles, anders blijven alle beschouwingen over openheid en gastvrijheid voor zinzoekers en andersdenkenden zuivere theorie. Tegelijk blijkt dit op veel plaatsen een moeilijk punt. Ofwel vindt men geen vrijwilligers, ofwel zijn er bezwaren voor veiligheid van het kunstpatrimonium.
De vereniging Open kerken biedt ondersteuning aan gemeenschappen die hun kerkgebouw open stellen voor bezoekers. In Frankrijk werd in 2013 een nieuw initiatief opgestart. Tijdens La Nuit des églises houden parochies begin juli hun kerk een nacht open en nodigen het publiek uit voor een spiritueel of cultureel evenement.
De bisschop van Charentes, mgr. Claude Dagens, maakte er een absolute pastorale prioriteit van om de kerkgebouwen in zijn bisdom zoveel mogelijk open te stellen.
2. Echte stilte
Ook al is een kerkgebouw open, dan nog is het niet vanzelfsprekend dat mensen er tot stilte en gebed kunnen komen. Op veel plaatsen is de gewoonte gegroeid om muziek te laten klinken. Er zijn al zo veel plaatsen waar mensen willens nillens muziek te horen krijgen. Echte stilte aanbieden, kan een meerwaarde zijn.
3. Verlichting en leegte
In zijn artikel in Zacheüs pleit Joris Polfliet verder voor goed gerichte spots, die de aandacht van de bezoekers richten op de belangrijkste architecturale elementen (altaar, tabernakel, kruisbeeld, Mariabeeld). Lelijkheid en rommeligheid moeten we echt vermijden. Versleten of stuntelige informatieborden met verouderde affiches geven geen uitnodigend beeld aan de toevallige bezoeker. Het kan een goede oefening zijn om samen met de mensen die verantwoordelijk zijn voor de aankleding en bloemversiering, het priesterkoor en de zijaltaren eens helemaal leeg te maken en vervolgens na te gaan wat er eigenlijk allemaal overbodig is aan kandelaars, planten en dergelijke.
4. Zorg voor betekenisvolle plekken
3 plaatsen in de kerk verwijzen in het bijzonder naar de aanwezigheid van Christus: het altaar (met de tekens van brood en wijn), de ambo (vanwaar uit de Bijbel wordt voorgelezen) en de voorgangerszetel (Christus in de persoon van de bedienaar van de eredienst).
Deze elementen moeten ruimte krijgen om te kunnen spreken. Ze moeten mooi en verzorgd zijn.
Doe ook hier eens de oefening. Als ik mijn kerk binnenkom, merk ik dan het tabernakel en de godslamp snel op? En nodigt de plaats uit om erbij te bidden? Kan je er zitten en knielen?