Prof verwacht weerstand tegen scherpe kritiek in Laudato Si
Door prof. Jacques Haers, sj
Allereerst voel ik waardering en dankbaarheid bij deze encycliek. Het is een sterk officieel document, in lijn met de ecologisch bewuste houding van vorige pausen, en dat het wereldwijde engagement van het internationale netwerk dat de rooms-katholieke kerk is, zal stimuleren en ondersteunen. De encycliek is overigens niet enkel voor katholieken bedoeld, maar richt zich tot alle mensen wereldwijd.
De encycliek biedt een realistische kijk, gedragen en bijgelicht door een dynamiek van hoop met een zin voor engagement. Het lijdt nochtans geen twijfel dat de encycliek om verschillende redenen bekritiseerd zal worden.
Paus Franciscus schetst realistische situatie
Op vele wijzen weerspiegelt de encycliek een scherpe zin voor kritisch realisme, waarin ecologische en menselijke crisis onlosmakelijk met elkaar verweven zijn.
De zorg voor ons gemeenschappelijke huis dat de planeet is, confronteert ons met een complexe en bedreigende crisis waarin ecologische verloedering en menselijk onrecht nauw verweven zijn. Hij noemt ze op: milieuvervuiling en wegwerpcultuur, klimaatveranderingen met grote gevolgen voor samenlevingen, waterschaarste, verlies van biodiversiteit, achteruitgang van levenskwaliteit en maatschappelijk weefsel, wereldwijde ongelijkheid, armoede, oorlog en geweld. Deze crisis is bijzonder ernstig te noemen. In paragraaf 161 lezen we: Voorspellingen van de ondergang van de aarde kunnen niet meer zomaar weg gelachen worden.
De paus erkent het menselijk handelen als oorzaak
Paus Franciscus verwijst naar het vermetel vertrouwen in een technocratisch ingerichte samenleving, die gelooft in een mythe van onbeperkte groei en gebaseerd is op marktmechanismen ten dienste van eigenbelang en winstbejag.
Deze crisis zal niet opgelost worden zonder rekening te houden met de menselijke realiteit, in het bijzonder met een dolgedraaid antropocentrisme dat de uitbuiting van de natuur als een vanzelfsprekendheid ziet, dat leidt tot een feitelijk relativisme waarin ook medemensen als objecten behandeld worden, en dat uitgaat van een heerschappijdenken dat zichtbaar wordt in de nieuwe genetische technologie en wetenschappen.
Ondanks hoopvolle initiatieven en inspanningen op het vlak van internationale netwerken en burgerinitiatieven, blijft het politieke antwoord op de crisis ondermaats. En dat komt voornamelijk omdat er vele belangen op het spel staan en omdat die voortdurend uitgespeeld worden in kortzichtige politieke manoeuvres.
Dynamiek van hoop, gericht tot alle mensen
De integrale ecologie benadrukt het samenspel van ecologisch denken in vele dimensies: het milieu (lotsverbondenheid van de hele natuur en ecosystemen), economie, maatschappelijke realiteit, culturele diversiteit, de dagelijkse ecologie zoals die zich uit in bijvoorbeeld transport en huisvesting of in de morele overtuigingen en het morele gedrag.
Twee grote principes staan hierbij centraal: het algemeen goed en de zorg voor komende generaties.
Het christelijke scheppingsperspectief, zoals aangebracht in de encycliek en gebaseerd op de scheppingsverhalen in Genesis en op de spiritualiteit van Franciscus van Assisi, benadrukt:
- een gematigd antropocentrisme waarin de mens als bijzondere schepping (beeld van God) toch verweven is met de hele natuur (sterk verzet tegen een overdreven antropocentrisme dat de mens zou toelaten anderen en de natuur uit te buiten)
- de natuur als ons gemeenschappelijk huis
- de voorkeursoptie voor de armen, waarbij ook de uitgebuite natuur tot de armen wordt gerekend
- de lotsverbondenheid van de hele schepping, benadrukt in de idee van communie
- een perspectief waaruit grote bewondering voor de schepping als openbaring van God blijkt.
De encycliek nodigt uit tot engagement
Door de encycliek heen worden lezers aangemoedigd tot persoonlijk engagement en tot inzet op het lokale vlak en via de structuren van het middenveld, maar ook op het nationale en internationale vlak. Daarbij nodigt paus Franciscus uit tot dialoog in dienst van vernieuwde politiek op alle niveau’s, tot dialoog tussen politiek en economie in dienst van menselijke voltooiing, en dialoog tussen de religies en de wetenschap. Ook de dialoog binnen verschillende kerkelijke regio’s, tussen verschillende christelijke denominaties en tussen religies wordt benadrukt en blijkt uit de grote diversiteit aan referenties.
De nadruk op dialoog wijst op het verlangen om een breed gemeenschappelijk onderscheidingsproces op gang te trekken, waarin christenen hun bijdrage kunnen leveren en waartoe elk schepsel als reflectie van God bijdraagt.
Bijzondere aandacht wordt gevraagd voor de waardigheid van de mens, in het bijzonder van de arme mens en voor waardig werk.
Opvoeding tot ecologische cultuur nodig
De encycliek benadrukt met klem de nood aan ecologische vorming en spiritualiteit. Het Earth Charter levert hiertoe interessante pistes. Een nieuwe levensstijl houdt een ecologisch burgerschap in en leidt tot bekering naar het bewustzijn dat elk schepsel een reflectie is van God. Spirituele attitudes zijn: vreugde, vrede, soberheid, nederigheid, burgerlijke en politieke liefde. Die laatste uiten zich in politieke structuren en middenveldorganisaties, in sacramentele gevoeligheid (met name de eucharistie) en de zondagsrust.
De zondagsrust laat toe om de relatie tot God te verdiepen in de richting van het herstel van relaties tussen schepsels, van wijsheid als van Maria en zorg als van Jozef.
De hele encycliek is doorspekt van positieve voorbeelden op individueel en maatschappelijk niveau. Zo bijvoorbeeld het aanmoedigen van het gebed voor en na het eten (paragrafen 227, 211, 230).
De nadruk op de spirituele attitude blijkt ook uit de aanlevering van twee gebeden als afsluiter van de encycliek.
Verwachte kritiek op Laudato Si
De politieke en economische analyse die paus Franciscus maakt, zal niet overal in goede aarde vallen. Hij levert sterke kritiek op de politieke inertie en de moordende kanten van de neoliberale kapitalistische en financiële markteconomie. Ook de filosofische kritiek (in de lijn van Romano Guardini) van het technocratische wereldbeeld zal niet iedereen graag horen.
Tot slot verwacht ik dat er vragen gesteld zullen worden naar zijn (genuanceerde) visie op het antropocentrisme. Beperkt zijn vooral existentieel en minder kosmisch gerichte scheppingsvisie hem niet sterk? Nochtans opent het begrip integrale ecologie (en niet meer enkel humane ecologie) nieuwe perspectieven.
Door prof. Jacques Haers, sj