Bijbel van A tot Z ~ L van logos

‘Logos’ is een Grieks woord, dat op een heel bijzondere manier voorkomt aan het begin van het Johannesevangelie. Het Griekse naamwoord heeft te maken met het werkwoord voor ‘spreken’ (legein). Daarom zijn we vertrouwd met de vertaling: In het begin was het Woord.

Maar is deze vertaling wel juist? In 2004 bracht dominee Pieter Oussoren een eigen Bijbelvertaling op de markt, door hem in zijn eentje vertaald, een werk van járen. Hij begint het eerste vers van het Johannesevangelie anders: Sinds het begin is er het spreken. Twee zaken zijn inderdaad anders:

1. Sinds het begin • Oussoren koos voor deze vertaling omdat hij er terecht van uitgaat dat Johannes hier de eerste bladzijde van de Joodse Bijbel citeert, dat wil zeggen Genesis 1. En daar vertaalde Oussoren niet in het begin schiep God de hemel en de aarde, maar sinds het begin is God schepper van de hemelen en het aardland.
   In zijn revisie van 2014 heeft hij echter bakzeil moeten halen voor wat betreft het voorzetsel ‘sinds’, omdat noch het Hebreeuws noch het Grieks dat echt toelaat. Daarom staat er nu: Bij begin is God gaan scheppen, de hemelen en het aardland. En in Johannes 1,1 staat er nu: Bij begin is er het spreken geweest. Maar die eerste vertaling, van 2004, laat wel goed uitkomen dat het scheppen van God niet tot een eenmalige handeling in het verleden behoort. God blijft scheppen, iedere dag opnieuw. Zijn wij niet zelf een schepsel dat voortgekomen is uit zijn handen?
2. Het spreken • niet ‘het Woord’, maar ‘het spreken’ is er van bij het begin. Johannes gaat daarop door: Alles is door die Logos gemaakt, niets van wat bestaat is buiten de Logos om tot bestaan gekomen. Dat stemt overeen met wat er inderdaad in Genesis 1 gebeurt: God schept door te spreken. Er staat: God spreekt: 'Er zij licht!' En er was licht.

De logos heeft dus te maken met de scheppende activiteit van God. God schept door te spreken en door te scheiden. God brengt ordening aan in de chaos. Alles is in het begin wir- en warboel (in het Hebreeuws klinkt het ook chaotisch: tohuwavohu). Maar dag na dag ontstaat er orde in de schepping. Het spreken en het scheiding aanbrengen, doet deze orde ontstaan.

De logos was blijkbaar van bij het begin aanwezig bij Gods schepping. In de Joodse Bijbel kennen we deze voorstelling eigenlijk al, en wel via het boek Spreuken. Daar is het ‘de Wijsheid’ die van bij het begin aanwezig is bij Gods schepping. Lees eens de volgende frappante tekst, waarin vrouwe Wijsheid aan het woord is:

• De HEER heeft mij vóór al het andere verworven,
  toen hij zijn scheppingswerk begon, schiep hij eerst mij.
  Ik ben in het begin gemaakt, nog voor alles er was,
  nog voor de aarde vorm kreeg.
  Toen er nog geen oceanen waren, werd ik voortgebracht,
  nog voor de ​bronnen​ met hun waterstromen.
  Toen de bergen nog niet waren neergezet, werd ik voortgebracht,
  nog voor er heuvels waren.
  De aarde en de velden had de HEER nog niet geschapen,
  geen korrel zand was nog gemaakt.
  Ik was erbij toen hij de hemel zijn plaats gaf
  en een cirkel om het water trok,
  de wolken aan de hemelkoepel plaatste,
  de oceanen bruisend op liet wellen,
  toen hij aan de zeeën grenzen stelde,
  het water met zijn woord zijn plaats gaf,
  de fundamenten van de aarde legde.`
  Ik was zijn lieveling,
  een bron van vreugde, elke dag opnieuw.
  Ik was altijd verheugd in zijn aanwezigheid,
  vond vreugde in zijn hele aarde
  en was blij met alle mensen.

We zien hier dat de functie van de Wijsheid en die van de Logos eigenlijk overeenkomen. Ze bestonden beide(n) al vóór de schepping, en waren betrokken bij Gods scheppingswerk. De Wijsheid was de lieveling van God en was blij met alle mensen.

En toch zegt Johannes niet: Van bij het begin is er de Wijsheid. Waarom gebruikt hij dan opeens een ander woord, niet het Griekse woord Sofia (Wijsheid), maar het woord Logos?

Brug naar de Griekse cultuur

De reden moet zijn dat Johannes een brug wilde slaan naar de Grieks-Hellenistische cultuur van zijn tijd. De term logos was bekend in de platoonse filosofie en in de filosofie van de Stoa, en stond daar voor het rationele principe dat ervoor zorgt dat er orde en samenhang is in de wereld (Grieks: kosmos).

Die orde en samenhang blijkt uit het feit dat er ritme is van de seizoenen, van jaren, maanden en dagen, van dag en nacht, van regentijden en droge tijden enzovoort. Die orde zorgt ervoor dat er vrouwen zijn en mannen, dat er volken zijn en woongebieden, dat er een ordening is in de wijze waarop mensen hun leven organiseren. Dat alles komt uit de handen van de rationeel ordenende Logos.

Maar dat alles wordt in het Griekse boek Wijsheid van Salomo in zekere zin óók toegeschreven aan de Wijsheid! (zie Wijsheid 7,15-22) Philo van Alexandrië (20 v. Chr. tot 50 na Chr.) bracht de Wijsheid en de Logos al met elkaar in verband. Johannes doet het hem na, maar gaat nog een stapje verder.

Logos versmelt met persoon van Jezus Christus

De evangelist Johannes doet iets heel gewaagds wanneer hij niet de Wijsheid, maar de Logos introduceert als het scheppende principe bij God. Want hij gaat inderdaad een belangrijke stap verder wanneer hij in de loop van zijn proloog (Joh 1,1-18) die Logos laten versmelten met de persoon van Jezus Christus. Daar moeten de oren van de Griekssprekende luisteraars wel hard van verschoten zijn!

Welk woord of begrip uit de Bijbel wil jij laten uitleggen door Jean Bastiaens? Schrijf een reactie hieronder of stuur een mail naar de redactie.