De wereld van Pärt (3): de woestijnjaren en Für Alina

Wat voorafging: Arvo Pärt zorgt voor een ‘succès de scandale’ met Credo, de samenvatting van zijn spirituele en muzikale wereld in 1968.

‘Heb je God al bedankt voor deze mislukking?’

Eén van de meest frappante — en ook weinige — video’s waarin Arvo Pärt aan het woord is, dateert uit 2014 en is opgenomen in New York. Pärt ontvangt er een eredoctoraat aan het Saint Vladimir’s Orthodox Theological Seminary. In zijn dankrede hangt de zaal aan zijn lippen als hij een bevreemdende anekdote vertelt. Ze dateert uit juli 1976, als Pärt in de tuin van een klooster in Estland zit.

‘Wat ben je aan het doen?’, vraagt een meisje van een jaar of tien.

Pärt antwoordt: ‘Ik ben muziek aan het schrijven, maar het lukt niet zo goed.’

‘Heb je God al bedankt voor deze mislukking?’, vraagt het meisje.

VIDEO: fragment uit de dankrede van Pärt. (Lees verder onder het filmpje.)

Mislukking is niet bepaald het woord. Op het moment van de anekdote, juli 1976, heeft Pärts nieuwe stijl vorm gekregen, na een jarenlang en moeizaam proces. In februari 1976 had hij in die nieuwe stijl Für Alina gecomponeerd, één van Pärts meest eenvoudige en intussen ook meest geliefde composities voor piano.

Daar was een zoektocht van acht jaar aan voorafgegaan.
 

Terug naar de bron

Na de première van Credo wordt Arvo Pärt in de ban geslagen: zijn naam en muziek worden doodgezwegen. Hij voorziet, met moeite, in zijn levensonderhoud met het schrijven van muziek voor animatiefilms en documentaires. Pärt trekt zich terug uit het openbare leven en verdiept zich in oude muziek: Gregoriaans en de polyfonie van meesters als Guillaume de Machaut en Josquin des Prez. 

Het is een periode waarin alle aspecten van zijn leven zich vernieuwen.

Hij raakt verlost van een nierziekte die hem al jaren parten speelt en hij trouwt met Nora. Bovendien treedt hij toe tot de Russisch-Orthodoxe kerk. Hij leest de kerkvaders en de grote christelijke teksten. Hij ontdekt de psalmen en begint die te toonzetten. Maandenlang zet hij de psalmen op muziek — voor hem liggen daar de kiemen van de muziek die hij zoekt.

Hele notaboeken schrijft hij vol met één enkele melodielijn.

Soms laat hij die melodielijnen geometrische vormen aannemen, of leest hij een religieuze tekst die hij meteen daarna probeert te imiteren in muzieknotatie.
 

De onbekende Derde Symfonie

In de periode 1968-1976 componeert Arvo Pärt slechts twee nieuwe werken. Eén daarvan, Laul armastatule (Lied voor de geliefden), trok hij later weer in.

Het andere nieuwe werk was zijn Derde Symfonie. Op 21 september 1972 opent de Derde Symfonie het nieuwe concertseizoen in de Estonia Concert Hall. Dat is een opmerkelijke eer voor een componist die in 1968 nog zo tegen officiële schenen had geschopt, maar na vier jaar lijkt er dus weer toenadering te zijn.

In die prachtige Derde Symfonie horen we de invloed van Pärts onderdompeling in de oude muziek. Vaak wordt ze als een schakelwerk beschouwd: een uitweg uit het modernisme, maar nog niet helemaal ter bestemming van zijn nieuwe stijl. Net daardoor wordt ze niet voor vol aanzien, en dat is spijtig, zegt ook dirigent Marc Michael De Smet in onderstaande video. 

• VIDEO: dirigent Marc Michael De Smet over de Derde Symfonie van Arvo Pärt. (Lees verder onder de video.)

Volgens Pärt hangt zijn muzikale wedergeboorte onlosmakelijk samen met zijn spirituele zoektocht:

‘Men moet zijn ziel zuiveren tot ze begint te klinken.

Een componist is een muziekinstrument, en terzelfder tijd een uitvoerder op dat instrument.

Het instrument moet in orde zijn om klanken voor te brengen. Men moet daarmee beginnen, niet met de muziek. Door de muziek kan de componist checken of zijn instrument gestemd is en in welke toonaard het is gestemd.’

‘Alles is al voorbereid’

Een vergelijkbare uitspraak werd opgetekend door Wolfgang Sandner in zijn boek Tabula Rasa. Pärt zegt daarin:

‘In de Sovjetunie sprak ik ooit met een monnik.

Ik vroeg hem hoe ik mijzelf als componist kon verbeteren.

Hij antwoordde dat hij dat niet wist. Ik zei dat ik ook gedichten schreef, en dat ik de tekst van gebeden en gedichten op muziek zette, en dat mij dat misschien kon helpen als componist. Hij antwoordde hierop: Nee, je vergist je. Alle gebeden zijn al geschreven, je moet geen nieuwe meer schrijven. Alles is al voorbereid. Nu moet je jezelf voorbereiden.’
 

‘Für Alina’

In februari 1976 culmineert Pärts zoektocht in de zogeheten ‘tintinnabuli’-stijl, en in het pianowerkje Für Alina. Alina(op de handgeschreven partituur staat eigenlijk Alena) was de dochter van vrienden die naar Londen vertrok om te studeren. 

Paul Hillier, een Britse specialist in oude muziek die veel van Pärts werk zou uitvoeren, beschrijft in zijn boek over Pärt toen hij voor het eerst de partituur zag:

Er was bijna niets. Maar door mijn ervaringen met middeleeuwse muziek wist ik dat daardoor ook álles kon zijn.

De muziekstijl die Pärt beroemd zou maken, was geboren.

• VIDEO: Jan Christiaens over ‘Für Alina’ en de ‘tintinnabuli’-stijl. (Lees verder onder de video.)

Deze ‘tintinnabuli-techniek’ met z'n twee lijnen/lagen heeft ook een spirituele lading, zei Pärt al in meerdere interviews:

‘De ene lijn is wie we zijn, de andere lijn is wie ons ondersteunt en voor ons zorgt. (...) De melodielijn vertegenwoordigt onze zonden, de andere lijn is de vergeving.’

Jan Christiaens verduidelijkt:

‘Tijdens zijn acht stille jaren las Arvo Pärt de grote christelijke auteurs. Eén van zijn geliefkoosde schrijvers was de Heilige Silouan, een monnik van een Grieks klooster op de Athos-berg. In zijn geschriften komen twee thema’s terug: (1) wij, de mens, wij zijn maar arme zondaars, (2) maar God is barmhartig, hij houdt van de mensen en hij zal mijn zonden vergeven.

Die twee kernelementen (de zwakheid van de mens en Gods barmhartigheid) heeft Pärt in die stijl willen vatten.

De mens wordt gesymboliseerd door de melodielijn. Die gaat alle kanten uit en lijkt soms wat af te dwalen, maar hij wordt altijd gedragen door die stem daaronder: één van de drie tonen van de drieklank, die hem vergezelt en volgt.

Elke toon heeft dat laagje, dat dragende laagje van Gods barmhartigheid.

Dat is voor Pärt de diepere, spirituele zin van de ‘tintinnabuli-techniek’.’

• VIDEO: Arvo Pärts geeft een masterclass over ‘Für Alina’ aan muziekstudenten. (Lees verder onder de video.)

Für Alina is het begin van uitzonderlijk creatieve periode waarin heel wat van zijn bekendste werken ontstaan. Wat opvalt: voor iemand die zo in de ban is van spiritualiteit schrijft hij zeer ‘neutrale’ muziek. Dat is maar schijn. Pärt vreesde, het Credo indachtig, dat openlijk christelijke muziek een eventuele uitvoering kon bemoeilijken. Maar tussen de regels en tussen de doorgaans schaars gevulde notenbalken schuilt vrijwel altijd een spirituele lading.
 

Lees in deel 4 van ‘De wereld van Pärt’ hoe in enkele jaren tijd, in een vloed van inspiratie, een dozijn meesterwerken ontstond, vaak met een dubbele bodem. 

Beluister hieronder de Spotify-lijst met alle muziek uit deze reeks.

Geraadpleegde bronnen:

• Arvo Pärt Centre: www.arvopart.ee
• The Cambridge Companion to Arvo Pärt (Andrew Shenton)
• Arvo Pärt’s Tabula Rasa (Kevin C. Karnes)
• Oxford Studies of Composers: Arvo Pärt (Paul Hillier)​