Eerst mystiek, dan management: de vergeten spirituele boodschap van het pausbezoek

De pauselijke toespraken in België zaten vol wijze spirituele lessen die draaien rond de meest prangende vraag van deze tijd: Hoe kunnen we blijven hopen als de toestand van de wereld (en van de Kerk) meer reden geeft tot wanhoop dan hoop? 

Erg belangrijk, maar geen 'breaking news' en dus bleef dit aspect van het pausbezoek onderbelicht in de gewone berichtgeving. 

We zetten voor jou de spirituele pareltjes uit alle pauselijke toespraken in ons land op een rij. Wat blijkt? Er zit een duidelijke rode draad in, een uitdagende spirituele boodschap en opdracht voor de Kerk in ons land. 

Hoop moeten we van elders ontvangen 

In de berichtgeving over de toespraak in het paleis van Laken op vrijdag 27 september, werd ingezoomd op zijn lange uitweiding waarin hij zei dat we ons moeten schamen voor de schande van het misbruik in de Kerk. Terecht. 

Maar terloops geeft hij de Kerk in België (en elders in de wereld) ook een scherpe missieverklaring mee. 
 

Als je dat wat melig klinken vindt, stel je dan voor dat we al ons doen en spreken – niet alleen in de Kerk trouwens – zouden afmeten aan dit criterium: geeft het hoop? Een scherp mes, hoor!

Hij waarschuwt nog om niet te vervallen in 'vluchtig enthousiasme'. Het mag geen valse hoop zijn, geen oppervlakkig olé olé. Het moet écht zijn. Daar zal hij nog verschillende keren op terugkomen: wat is écht?

In zijn slotwoorden in het paleis van Laken gaat hij nog even in op de vraag waar die echte hoop dan wel vandaan komt. Niet uit de toestand van de wereld en ook niet uit de toestand van de Kerk. Zelfs niet uit onszelf. 

We kunnen hoop niet maken, niet opwekken, niet plannen, niet inpakken, niet verkopen… Christenen moeten in eerste instantie mensen zijn die niet op eigen kracht hopen, maar die hun hoop als een geschenk hopen te ontvangen. 

We moeten om die hoop vragen – weer leren bidden, zou je kunnen zeggen – we moeten haar willen ontvangen – open zijn voor het nieuwe dat zich aandient, het kleine, het onverwachte, het verdrukte – en we moeten ernaar leven als we haar ontvangen hebben en zo onze bijdrage leveren aan de geschiedenis. 

Een drievoudige opdracht die op het eerste gezicht simpel klinkt, maar die een heel spiritueel programma omvat. Doe het maar eens!

Het vergt een ontvankelijke houding die de paus op het einde van zijn bezoek aan België zal benoemen als een 'vrouwelijke spiritualiteit'. Daarover straks meer.

Lees de officiële tekst van deze toespraak (Engels e.a.)

Blijf antwoorden zoeken op grote vragen 

In zijn toespraak aan de KU Leuven op vrijdag 27 september, riep paus Franciscus studenten en professoren op om de grenzen van kennis te verleggen. Dat klinkt nogal als het intrappen van een open deur: daarvoor bestaan universiteiten inderdaad. 

Maar zijn uitleg is verrassend en erg toepasselijk voor meer dan alleen academici. 

Stel dat onze hoop ontwaakt is, hoe reageren we dan als we geconfronteerd worden met grenzen en beperkingen, binnen en buiten onszelf? Dat is de inzet van deze toespraak. 

De paus stipt twee spirituele valkuilen aan. 

• 'Intellectuele vermoeidheid' is de toestand waarin we vervallen als het te moeilijk lijkt en we het opgeven. Het is 'een permanente staat van onzekerheid, zonder enige passie, alsof de zoektocht naar betekenis nutteloos is en de realiteit onbegrijpelijk'. Ik weet niet hoe het met u gesteld is, beste lezer, maar dit vind ik bij momenten herkenbaar. 
• 'Zielloos rationalisme' is de houding van onze 'technocratische cultuur' waarin 'mensen worden beschouwd als louter materie, de werkelijkheid wordt beperkt tot de grenzen van het zichtbare, de rede wordt gereduceerd tot wiskundige en experimentele wetenschappen'. Zo'n reductie van de werkelijkheid levert wel een zekere macht en controle over de dingen op, maar er gaat ook veel verloren, zegt de paus.

De paus spoort ons aan om niet toe te geven aan vermoeidheid en niet aan reductionisme, maar 'rusteloze zoekers naar de waarheid' te blijven en naar de hemel te durven kijken voor een antwoord, 'totdat Hij ons leidt naar de volheid van de waarheid'. 

Lees de officiële tekst van deze toespraak (Engels e.a.)

Straal vreugde uit, met een oog op het oneindige

In zijn toespraak aan pastorale medewerkers op zaterdag 28 september riep paus Franciscus de geloofsgemeenschap in België op om open, vreugdevol en barmhartig te zijn en te blijven.

Het 'rusteloze zoeken' van de vorige toespraak, moet niet tot een verbeten of krampachtige houding leiden. Nee, hij vraagt van ons dat we 'verliefd zijn op Christus'. Wie verliefd is, voelt zich aanvaard en gekend. We moeten niet iemand anders worden. 

Waar de heilige Geest aan het werk is, is ook vreugde en humor aanwezig. Het voelt als een raam dat in ons binnenste wordt geopend zodat een fris briesje binnen kan. De paus gebruikt het beeld van een schilderij van Magritte met een gesloten deur waardoor de hemel zichtbaar is. 

Wie waarheid zoekt en zoekt wat écht is, wie pastoraal werkt, wie probeert te geloven in deze tijd en wereld, die doet er goed aan om één oog gericht te houden op het oneindige, op wat niet rationeel en zelfs onmogelijk lijkt, zoals door een gesloten deur de hemel zien. 

Lees de officiële tekst van deze toespraak (Engels e.a.)

Zoals het er in ons hart aan toegaat, zo vergaat het de wereld

Zijn toespraak voor studenten en professoren van de UCL op zaterdag 28 september vind ik misschien wel de mooiste. De berichtgeving werd overschaduwd door het relletje met de UCL-directie die in een persbericht haar 'onbegrip en afkeuring' uitsprak over de 'deterministische en reductionistische' uitspraken van de paus over de positie van vrouwen. Je moet wel erg je best doen om het zo te begrijpen. Eigenlijk had de paus in deze toespraak niet zoveel te melden over de concrete positie van de vrouw in Kerk en wereld. Misschien was het beter geweest om dáárover te protesteren. 

Maar het mooie van deze toespraak was dat paus Franciscus hier tot de kern komt. 

De vernietiging die we om ons heen zien – de vernietiging van de aarde, de vernietiging van mensen door armoede en oorlog, de vernietiging van de innerlijke mens – is het resultaat van een kwaadaardige toestand van het hart, een innerlijke houding van arrogantie, onverschilligheid, drang tot overheersing, winstbejag, eigenbelang, egoïsme en gewelddadigheid. 

Alles kan 'instrument van macht en overheersing' worden, zelfs wetenschap en religie. 

De paus stipt drie houdingen aan die ons kunnen helpen om dat te voorkomen.

• Dankbaarheid: we zijn geen meesters, maar wel gasten en pelgrims op aarde.
• Missie: we zijn hier om de schoonheid van deze wereld te beschermen en te cultiveren voor het welzijn van iedereen, ook zij die na ons komen.
• Trouw: we hebben een keuze te maken tussen de natuur manipuleren of haar te cultiveren. En dat geldt ook voor onze innerlijke natuur. Zelf zou ik het zo formuleren: we zijn geroepen om tuiniers te worden van onze omgeving en van onze ziel. 

De paus voegt er nog aan toe: 

Dat wil zeggen: spreek er niet alleen over, maar leef ernaar. Op zondag zal hij dat herhalen wanneer hij het heeft over Ana van Jezus ter gelegenheid van haar zaligverklaring. 

Lees de officiële tekst van deze toespraak (Engels e.a.)

Wees geen obstakel voor het vrije handelen van de Geest

Zijn homilie tijdens de eucharistieviering op zondag 29 september in het Koning Boudewijnstadion stond opnieuw in het teken van een emotionele uitweiding over misbruik in de Kerk. Hij riep verder de geloofsgemeenschap op tot openheid, gemeenschap en getuigenis en waarschuwde voor arrogantie, rigiditeit en egoïsme. 

Maar waar het in het Evangelie van de zondag over ging, is dat Jezus en de heilige Geest verrassen. Ze hebben een eigen werking en die gaat soms in tegen wat de mensen verwachten, ook goedbedoelende mensen, ook leerlingen van Jezus en mensen die in de Kerk verantwoordelijkheid dragen. Het komt er dan op aan om geen obstakel te zijn. 

'[Jezus] herinnert ons eraan', vervolgt de paus, 'dat de enige weg die naar het leven leidt, die van de gave is, van liefde die verenigt door zichzelf te geven.'

In een krachtige zin die doet denken aan het Bijbelboek Prediker en aan de lofzang van Paulus op de liefde (1 Korintiërs 13), waarschuwt de paus voor de omgekeerde situatie.

Niet alleen wij leven in zo'n tijd en wereld. 

Ook Ana van Jezus die tijdens de viering zalig verklaard werd, leefde in zo'n 'tijd gekenmerkt door pijnlijke schandalen, binnen en buiten de christelijke gemeenschap'. 

In plaats van geschriften na te laten, wilde ze in de praktijk brengen wat ze geleerd had 'en door haar manier van leven hielp ze de Kerk op te tillen in een tijd van grote moeilijkheden'. 

Volgens de paus kunnen we een voorbeeld nemen aan deze 'vrouwelijke heiligheid' die 'zowel delicaat als sterk' is. Het is een heiligheid die niet ver van ons staat, maar net heel dichtbij is. 

Lees de officiële tekst van de homilie (Engels e.a.)

Mystiek moet groter zijn dan het ambt

Het interview tijdens de terugvlucht naar Rome op zondag 29 september werd in de berichtgeving opnieuw overschaduwd door één uitspraak, die over abortus. 

Maar de paus geeft er ook een kernachtige en scherpe samenvatting van zijn pleidooi voor een 'vrouwelijke' spirituele vernieuwing. 

Eerst mystiek, dan management, daar is het de paus hier om te doen. Eerst de religieuze ervaring, dan wijdingen en structuren. Dat is het kloppende hart van de veranderingen die paus Franciscus voorstaat en van zijn optreden. 

Mystiek slaat hier niet op uitzonderlijke spirituele ervaringen van enkelingen, maar wel op de 'gewone' geloofservaring dat God nog altijd, hier-en-nu, aanwezig is en werkzaam in het innerlijke van de mens en tussen mensen. 

Dat de paus die 'ontvangende' vorm van spiritualiteit 'vrouwelijk' noemt, is wellicht wat verwarrend. De zorg voor een meer mystieke Kerk zal zonder twijfel een werk zijn van vrouwen en mannen samen. 

Niet de rol van de vrouw is hier het punt, wel dat uiterlijke veranderingen moeten voortkomen uit een innerlijke bekering van het hart. Het mystieke (de geloofservaring) is voor hem de échte realiteit die nooit ouderwets is. 

Media en mensen die de échte Kerk gelijkstellen met de ambtelijke – uiterlijke – structuur van bisschoppen, priesters en diakens hebben het daar vaak moeilijk mee. 

De paus wil een te eenzijdige focus op uiterlijke zaken vermijden, door duidelijk te stellen dat het ambt onderdeel moet zijn en ten dienste moet staan van de mystiek of de religieuze ervaring. 

Dat zou betekenen dat een Kerk in crisis als eerste opdracht heeft om de geloofservaring te helpen groeien. Voor de Kerk in Vlaanderen is dit op veel plaatsen wellicht een nieuw en uitdagend perspectief, een blik op de hemel door een gesloten deur. Hopelijk ook een frisse bries die nieuwe adem geeft.

Lees de hele tekst van het interview