Kerstmis in de muziek: 25 klassiekers van Bach tot Brubeck

1. ‘Weihnachtsoratorium’ - Johann Sebastian Bach (1734)

Eén van de vele hoogtepunten uit het oeuvre van J.S. Bach, Gods composer in residence. Het Weihnachtsoratorium bestaat uit zes aparte cantates: voor eerste, tweede en derde kerstdag, voor nieuwjaarsdag, voor de zondag na Nieuwjaar en voor Driekoningen. Strikt genomen hebben alleen de eerste drie dus betrekking op het kerstfeest. Hieronder Jauchzet frohlocket, het uitnodigende openingskoor.

2. ‘Stille Nacht’ – Franz Xaver Gruber (1818)

Hét kerstlied aller tijden. Voor het eerst uitgevoerd in de kerk van Oberndorf (Tirol) tijdens de kerstmis van 1818. De tekst was geschreven door pastoor Joseph Mohr, de muziek door Franz Xaver Gruber, onderwijzer in een naburig dorp. Zij voerden het lied ook voor het eerst uit, door Mohr begeleid op gitaar. 

3. ‘Quatre motets pour le temps de Noël’ - Francis Poulenc (1952)

Twee gebeurtenissen brachten Francis Poulenc terug naar het geloof van zijn kinderjaren. Eerst de dood van collega-componist Pierre-Octave Ferroud, die op 36-jarige leeftijd verongelukte. Kort erna zag Poulenc in de kapel van Rocamadour de Zwarte Madonna, een houten mariabeeld uit de 9de eeuw. Nog diezelfde avond begon hij aan de Litanies à la Vierge Noire voor vrouwenkoor en orgel. Er zouden nog heel wat religieus geïnspireerde werken volgen, zoals deze delicate Quatre motets pour le temps de Noël.

4. ‘Kerstmis’ (December) - Peter Tsjaikovski (1876)

In De Seizoenen bundelde Tsjaikovski 12 pianowerkjes die elk een maand van het jaar verklanken. In december wordt Kerstmis herdacht met een eenvoudig walsje. Rond het jaareinde wordt uiteraard ook vaak Tsjaikovski's ballet De Notenkraker uitgevoerd, dat zich rond Kerstmis afspeelt.

5. ‘O magnum mysterium’ - Morten Lauridsen (1994)

Morten Lauridsen, zegt u? Een naam om te onthouden/ontdekken. Geboren in Denemarken in 1943, woont Lauridsen nu in de VS. Hij ontpopte zich er tot een geliefd componist van fraaie religieuze muziek. Nog voor hij 30 jaar was, werd hij hoogleraar compositie aan de University of Southern California, en dat is hij nog altijd. Dit kleinood is wereldwijd geliefd bij amateurkoren.

6. ‘What sweeter music can we bring’ - John Rutter (1988)

Religieuze (koor)muziek neemt een belangrijke plaats in in het oeuvre van deze Brit, die erg toegankelijk componeert. Dit pareltje werd geschreven voor het koor van het King's College in Cambridge.

What sweeter music can we bring / Than a carol, for to sing / The birth of this our heavenly King? / Awake the voice! Awake the string! 

7. ‘The Lamb’ - John Tavener (1985)

Tavener was een studiegenoot van John Rutter (zie hoger). Zijn toetreding tot de Russisch-orthodoxe kerk beïnvloedde hoorbaar zijn muziek, die vaak op de grens tussen west en oost speelt. In 1982 schreef hij dit werk tijdens een autorit met zijn moeder, naar eigen zeggen geïnspireerd door de tekst van William Blake én zijn driejarig neefje. Sindsdien wordt het veelal met Kerstmis uitgevoerd.

The Lamb werd enkele jaren geleden (her)ontdekt toen het opdook tijdens de slotscène van de alom gelauwerde film La Grande Bellezza.

8. ‘Merry Christmas, merry Christmas’ - John Williams (1992)

Filmmuziek? Tuurlijk! Dit juichende kerstkoor schreef filmcomponist John Williams voor de kaskraker Home Alone 2, maar nadien ging het een eigen leven leiden. Dat gebeurde bij John Williams wel vaker, bijvoorbeeld met zijn muziek voor Schindler's List. Williams werd intussen al 43 keer genomineerd voor de Oscar voor beste filmmuziek, hij won hem 5 keer.

9. ‘Fantasia on Christmas carols’ - Ralph Vaughan Williams (1912)

Een eenzame cello richt zich opwaarts aan het begin van deze Fantasia, spoedig bijgetreden door de bariton die als verteller fungeert. 

This is the truth sent from above... 

Meeslepende pastorale intermezzo's leiden naar een bruisende finale met het koor in volle glorie. Engeland is niet voor niets hét land van de koormuziek. Rejoice!

10. ‘Weihnachtsbaum’ – Franz Liszt (1876)

Voor Liszt kom je als pianist doorgaans handen te kort, maar in de pianosuite Weihnachtsbaum draait het niet rond virtuositeit. De meeste van de 12 delen zijn gebaseerd op oude kerstwijsjes. Hieronder in een versie voor piano vierhandig.

11. ‘Nuit de Noël. Equisse pour le piano’ - Ferrucio Busoni (1908)

Voluit heette hij Ferruccio Dante Michelangelo Benvenuto Busoni, een geschikte naam voor een flamboyant muzikant. Een virtuoos aan de piano en ook ernaast, als componist. Visionair en weerbarstig, en soms ook eens heel bedaard en impressionistisch, zoals deze schets (esquisse) voor piano.

12. ‘In terra pax’ - Gerald Finzi (1954)

Finzi verloor in de Eerste Wereldoorlog - hij was toen nog een tiener - zijn vader, drie broers én zijn muziekleraar, componist Ernest Farrar. Hij zocht troost in poëzie en muziek en ontwikkelde een breekbare, melancholische stijl. In terra pax behoort tot zijn laatste werken. Voor de tekst combineerde hij een gedicht van Robert Bridges met een fragment uit het Evangelie volgens Lucas, waarin herders het nieuws van de geboorte van Jezus horen. De prachtige tekst vind je in de beschrijving van onderstaand YouTube-filmpje.

A frosty Christmas Eve / When the stars were shining...

13. ‘A Carol Symphony’ - Victor Hely-Hutchinson (1929)

Royale orkestrale medley in vier delen. Aan het begin herkent u O come all ye faithful. De Carol Symphony is vrijwel het enige werk dat soms wordt uitgevoerd van de jonggestorven Hely-Hutchinson. 

14. ‘A Ceremony of Carols’ - Benjamin Britten (1942)

Gebaseerd op middeleeuwse (kerst)gedichten die Britten in een Amerikaanse boekhandel vond. A Ceremony of Carols werd geschreven tijdens een zeereis van de VS naar Engeland, die een maand duurde. Britten had in die maand enkele andere composities willen afwerken, maar de Amerikaanse douane had die bij het inschepen in beslag genomen – de partituren konden wel eens geheime codes bevatten... 

15. ‘Christmas Lullaby’ - Arvo Pärt (2002)

Hypnotiserend slaapliedje, gezongen in het Russisch. Volgens componist Arvo Pärt geschreven voor volwassenen en voor het kind in elk van ons.

16. ‘Messe de minuit pour Noel’ - Marc-Antoine Charpentier (ca. 1694)

Het moet niet altijd zijn Te Deum zijn. 300 jaar geleden schreef Marc-Antoine Charpentier, Frans componist met Italiaanse flair deze goedmoedige mis voor kerstnacht. 

17. ‘Lauda per la natività del Signore’ - Ottorino Respighi (1930)

Het enige sacrale werk van deze geweldige componist, meester in de spagaatstand tussen 19de en 20ste eeuw. Muziek die zich altijd een beetje meer prijsgeeft. Solisten, koor en een spaarzame begeleiding van bijna uitsluitend houtblazers. 

18. ‘Concerto Grosso op. 6, nr. 8’ - Arcangelo Corelli (1690)

Fatto per la Notte di Natale (Gemaakt voor kerstnacht), luidt de bijtitel van dit concerto grosso van Corelli. Ooit besteld door ene Pietro Ottoboni, kunstliefhebber en mecenas, bij wie Corelli inwoonde. Ottoboni was kardinaal en maakte naar het schijnt kans om zelf tot paus te worden verkozen, maar stierf tijdens het conclaaf van 1740, dat zes maanden duurde.

19. ‘Weihnachtsmusik’ - Arnold Schönberg (1921)

Ook Arnold Schönberg had wel eens een welluidend moment. Voor familiaal gebruik schreef de vader van de atonale muziek deze Weihnachtmusik, voor twee violen, cello, harmonium en piano. Het Duitse kerstlied Es ist ein Ros' entsprungen vormt de basis. 

20. ‘El niño’ - John Adams (2000)

Geen spek voor ieders bek of oren, deze hedendaagse interpretatie van Kerstmis. Post(minimalist) John Adams vergt veel van de luisteraar, maar gooit in ruil alles in de strijd: bijbelteksten, gedichten, een speech van Martin Luther King en een koorzang van Hildegard von Bingen. Een twee uur durende bezinning over de geboorte van Jezus.

21. ‘Amahl and the night visitors’ - Gian Carlo Menotti (1951)

Korte opera, om meer dan één reden uniek. Een originele variante op het bekende kerstverhaal, waarbij de Drie Koningen onderweg naar de pasgeboren Jezus aankloppen bij een jongen met een beperking. Amahl and the night visitors was bovendien de eerste opera die werd geschreven voor televisie. De eerste uitvoering, op kerstavond 1951, werd rechtstreeks uitgezonden door NBC en gevolgd door vijf miljoen tv-kijkers. Toegankelijke muziek, die in de Verenigde Staten vaak door amateurgezelschappen wordt uitgevoerd.

22. ‘Quem vidistis, Pastores?’ - Tomás Luis de Victoria (1572)

De Spaanse componist Tomás Luis de Victoria (ca. 1548-1611) was een priester die toetrad tot de orde van Oratorianen. Quem vidistis, Pastores?, heet dit motet uit 1572. ‘Wie heb je gezien, herders? Vertel ons wie er is verschenen.’

23. ‘Canite tuba’ - Palestrina (1572)

Opnieuw het koor van de Sixtijnse Kapel, opnieuw een compositie uit 1572: Canite tuba van Palestrina. Canite tuba in Sion, quia prope est dies Domini. Blaas op de trompet in Zion, want de dag van de Heer is nabij.

24. ‘In the bleak midwinter’ – Gustav Holst (arr. Gjeilo) (1906)

In the bleak midwinter was oorspronkelijk een gedicht van Christina Rossetti, voor het eerst gepubliceerd in 1872. Het werd een bekende kersthymne, die door verschillende componisten op muziek werd gezet. De versie van Gustav Holst uit 1906 is nog altijd de bekendste. Ola Gjeilo (°1978) maakte er deze koorversie van.

25. ‘Cantos Para Pedir las Posadas’ - Dave Brubeck (1996)

In Latijns-Amerika wordt elk jaar van 16 tot 24 december Las Posadas gevierd, een periode van negen dagen waarin Kerstmis wordt voorbereid. Die negen dagen verwijzen naar de negen maanden zwangerschap van Maria en vormen tegelijk een noveen. De naam Las Posadas is afgeleid van het Spaanse woord posada (onderdak, logement…), een verwijzing naar de zoektocht van Jozef en Maria vlak voor de geboorte van Jezus. Tijdens de negen dagen worden processies gehouden en gaan kinderen met kaarsen van huis tot huis om een liedje te zingen. De Amerikaanse jazzgrootheid Dave Brubeck (1920-2012) schreef hierover Cantos Para Pedir las Posadas, een van de nummers op A Dave Brubeck Christmas, een plaat uit 1996 waarop hij een aantal kerstklassiekers speelt.

Lees ook: Hoe jazzlegende Dave Brubeck na een droom katholiek werd