Over het verschil tussen behoeften en verlangen

Altijd meer behoeften bevredigen, maakt niet gelukkiger. We blijven altijd meer willen.

Het lijkt wel of we met een gat in onze ziel geboren zijn.

Het fenomeen dat meer niet gelukkiger maakt, zie je zelfs op de schaal van landen. Daar heet dat de Easterlin Paradox. Gelukseconoom Richard Easterlin onderzocht het verband tussen welvaart van een land en het geluk van de inwoners. Evolueert een land van arm naar rijk, dan stijgt het geluk van de inwoners. Maar evolueert een land van rijk naar nog rijker, dan neemt geluk nauwelijks toe.

Hebben we dan als rijke westerlingen de top van de geluksboog bereikt? Waarom zijn we dan toch nog ongelukkig? Depressie, burn-out, angst, verveling, chronische vermoeidheid, existentiële twijfel en onmacht, verzuring, zelfmoord. Wanneer voegen we ze officieel toe aan het lijstje welvaartsziekten?

Hoezeer ik ook mijn behoeften bevredig, ik ervaar mijzelf en de wereld als gebroken, verbrokkeld, onaf.

Dat bewustzijn wordt schrijnender met de leeftijd. Toch op scharniermomenten als de middenleeftijd, kinderen die het huis verlaten of het pensioen.

Het is niet ongewoon dat we dan grijpen naar de oude oplossing van meer behoeftenbevrediging: een nieuwe partner, een sportwagen, spannende reizen…

Dat houdt wel even bezig, maar blijvend bevredigen doet het niet. Het leven vraagt een authentieker en alomvattender antwoord.

Verlangen gaat uit naar iets anders, niet naar meer van hetzelfde

De theologen Peters en Jacobs wijzen erop dat we niet verlangen naar meer om meer van hetzelfde te krijgen, wel om de andere kant te zien van onze behoeften.

Is er in dit leven nog iets anders dan behoeftenbevrediging?

Ja, zeggen Peters en Jacobs. Verlangen is niet de overtreffende trap van behoefte. Het gaat uit naar iets anders.

Behoeften worden bevredigd, maar laten leeg achter. Verlangen wordt nooit voldaan, maar vervult.

Behoeften gaan uit naar eindige, concrete dingen en bieden bevrediging die altijd eindig is. Verlangen gaat uit naar het oneindige, het absolute, het sublieme.

Wat komt eerst?

Is verlangen naar het oneindige geen luxeprobleem? Onze behoeften bevredigen, dat komt toch zeker eerst. Als die voldaan zijn en er blijft nog tijd en energie over, dan zullen we ons wel bezighouden met het oneindige.

Dat is een populaire toepassing van de behoeftenpiramide van de  Amerikaanse klinisch psycholoog Abraham Maslow (1908-1970). Die misschien wel zijn inspiratie haalde bij de gevleugelde uitspraak van toneelschrijver en dichter Bertolt Brecht uit 1928 ‘Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral’.

Later voegde Maslov nog transcendentie toe als topje van de ijsberg. Volgens zijn theorie komen we maar aan behoeften op een hoger niveau toe als de lagere voldaan zijn.

De behoeftenpiramide is zo elegant dat niemand ooit de moeite heeft genomen om te onderzoeken of het ook waar is.

De Weense psychiater Viktor Frankl (1905-1997) had als gevangene en psychiater in het concentratiekamp van Terezin juist de omgekeerde ervaring. Ook als eten, onderdak en veiligheid niet gegarandeerd zijn, is betekenis primair.

Wie de zin ziet, kan bijna alle omstandigheden aan.

Kunnen we dan iets leren van overleven in een concentratiekamp om de consumptiemaatschappij te overleven? Wat heeft het uiterste gebrek van doen met de uiterste overvloed? Misschien wel dat behoeftenbevrediging secundair is.

Overleven is in eerste instantie een zaak van zin.

Verlangen is openheid voor zin

Zin uitnodigen om zich te tonen in ons leven, doen we door te verlangen en door het verlangen open te houden. In een situatie van overvloed wil dat zeggen dat we ons leven niet laten dichtslibben met behoeftenbevrediging.

Bewaken we niet goed het onderscheid, dan bestaat het gevaar dat we ons verlangen proberen te stillen met grenzeloze behoeftenbevrediging. Een doodlopend straatje.

Verlangen wil niet gestild, maar aangewakkerd worden. Verlangen vervult als het groeit en openblijft.

Meer lezen

• Jan Peters en J.A. Jacobs. Het donker is mij licht genoeg: Joannes van het Kruis herlezen. Ambo, 1974, 119 pagina's. Hoofdstuk 8. Bestel tweedehands.
• Herwig Arts. Een kwestie van verlangen: over spiritualiteit. Davidsfonds, 2000, ISBN 9789058260772, 160 pagina’s. Bestel bij de auteur.
• Viktor Frankl. De zin van het bestaan: een inleiding tot de logotherapie. Donker BV, 2011, ISBN 9789061001737, 176 pagina's, 17,50 euro. Bestel bij Bol.

Foto Viktor Frankl Prof. Dr. Franz Vesely, Wikimedia Commons