Tertio-Analyse over de archieven van de 'zwijgende paus' Pius XII

De Vlaamse historicus Johan Ickx (° 1962) leidt het historische archief van het staatssecretariaat van de Heilige Stoel. Hij was vanaf 2010 onder meer verantwoordelijk voor het digitaliseren en het toegankelijk maken van de archieven uit de periode tijdens en kort na de Tweede Wereldoorlog, incluis die van oorlogspaus Eugenio Pacelli (1876-1958). Over de verrassende ontdekkingen die hij deed in de bijna 2 miljoen documenten, publiceerde hij het boek Le Bureau. Les Juifs de Pie XII. Het gaat hard met Ickx’ boek wanneer Tertio-hoofdredacteur Emmanuel Van Lierde hem in Rome ontmoet: diverse vertalingen zijn al op de markt of ze zijn in de maak, alleen op een Nederlandse uitgever blijft het wachten.

Ieders waardigheid

Hij heeft niet gezwegen, stelt Ickx met klem. Tussen 1923 en midden 1941 heeft Eugenio Pacelli als nuntius in Berlijn en daarna als paus in de media en in kerkdocumenten 591 keren afkeurend gesproken over het nazisme. Als nuntius in Duitsland kende hij als geen ander de nazi-ideologie en als paus bleef hij de Duitse kranten van nabij volgen. Hij was beter ingelicht dan wie ook. Voeg daar het groeiende besef aan toe dat na de joden de katholieken door de nazi’s zouden worden aangepakt. In april 1941 waren er in Polen al meer dan 2.500 priesters gevangengenomen. Vanaf 1941 werd het Pius XII afgeraden rechtstreeks in de aanval te gaan tegen de nazi’s, omdat dat repressies uitlokte. Daarom heeft hij zijn strategie veranderd. Hij noemt Adolf Hitler of de nazi’s vanaf dan niet meer bij naam, maar spreekt over ideologieën en situaties waarin de waardigheid van mensen wordt aangetast, hun bezittingen worden afgepakt of waarbij ze worden verdreven uit hun huizen. Hij blijft vanuit het christelijke mensbeeld een humane beschaving verdedigen: alle mensen hebben recht op bestaan in een samenleving.

Als er werd gezwegen, dan was het beslist ook om de eigen reddingsacties niet in gevaar te brengen.

Ideologische oorlog

De mythes over Pius XII zijn voor de historicus een mooi staaltje van Sovjetpropaganda. Veel priesters en leken werden gevangengezet in de communistische Oostbloklanden en er waren veel martelaren achter het IJzeren Gordijn, maar dat volstond blijkbaar niet voor Rusland. De roem van de oorlogspaus stak hen de ogen uit. De herinnering aan Pius XII was nog levendig en bemoedigde de verdrukte gelovigen. Hij was een verdediger geweest van de moraliteit en de humaniteit. Dat zette de gelovigen ertoe aan hun waarden hoog te houden. Dat positieve beeld van Pius XII vernietigen, was bedoeld om de hegemonie van de Kerk te breken. Vergeet niet dat het communisme internationale aspiraties koesterde om met hun materialisme wereldwijd het spirituele van de Kerk te vervangen.

Er werd een ideologische oorlog gevoerd en Pius XII was een kopstuk in dat schaakspel.

Pacelli’s doctrine

Dat het staatssecretariaat de joden als een eigenstandig volk beschouwde en een specifiek archief over hen bijhield oder de naam ‘Ebrei’, wijt Ickx wijt aan Pacelli’s doctrine. Al als Vaticaans ‘buitenlandminister’ in het staatssecretariaat stelde hij in 1916 mee een brief op waarin de joden ‘onze broeders’ worden genoemd en waarin wordt opgeroepen hen te behandelen zoals elk ander volk, met dezelfde rechten. Nooit eerder werd vanuit het Vaticaan zo gehamerd op die gelijkwaardigheid van de joden omdat finaal alle mensen broeders zijn. Die brief wordt op 9 februari verzonden aan het 'American Jewish Committee' in New York. In 1919 duiken diezelfde bewoordingen op in een tekst richting Jeruzalem. Je merkt dat die kijk de doctrine was van het staatssecretariaat. Al in zijn studententijd had Pacelli zich die visie eigen gemaakt. Die zette hem ertoe aan in de oorlog een apart bureau op te richten binnen het staatssecretariaat, dat vanaf 1938 belast was met de hulp aan de joden. Er loopt een rechte lijn van die brieven uit 1916 en ’19, langs het verdedigen van de joden als nuntius en staatssecretaris, over de reddingsacties in de oorlog, naar het Conciliedocument Nostra Aetate. Daar krijgt Pacelli’s doctrine zijn definitieve beslag in de officiële leer van de Kerk.

• Lees de integrale tekst van het interview dat hoofdredacteur Emmanuel Van Lierde met archivaris in Vaticaans dienst Johan Ickx over paus Pius XII maakte in Tertio nr. 1.139  dat morgen woensdag 8 december 2021 verschijnt.
• Johan Ickx, Le Bureau. Les Juifs de Pie XII, Michel Lafon, Neuilly-sur-Seine, 2020, 416 blz.
• Het interview met Johan Ickx maakt deel uit van een Analyse-tweeluik over de archieven van Pius XII. Morgen publiceert Kerknet enkele citaten uit het interview met KADOC-projectmedewerkster Élisabeth Bruyère.Zij onderzoekt de archieven van Pius XII op documenten over personen en gebeurtenissen in ons land.
• Voor een gratis proefnummer van of een abonnement op Tertio.