Benedictus XVI in 7 eigenschappen

Emeritus paus Benedictus XVI (1927-2022), op oudejaarsdag overleden in het Vaticaan, was in de eerste plaats een briljant denker, wat in zijn rol als paus niet altijd een voordeel was. Hij laat een dubbelzinnige erfenis na, die weliswaar de nodige nuance verdient. Benedictus XVI in 7 eigenschappen.

1. De erfgenaam van Vaticanum II
Joseph Ratzinger was 35 jaar toen het Tweede Vaticaans Concilie begon. Hij was raadgever van de Keulse kardinaal – het zegt iets over zijn intellectuele capaciteiten – en gold toen als een progressieveling, een vernieuwer. De erfenis van Vaticum II bleef hem levenslang bezighouden. Het was ook het onderwerp van zijn eerste eindejaarstoespraak tot de Vaticaanse curie, op 22 december 2005. Hij verwierp toen de stelling dat er een breuk zou bestaan tussen de Kerk van voor en na het Concilie.

2. De bewaker van het geloof
In 1981 werd kardinaal Joseph Ratzinger benoemd tot prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer, een sleutelfunctie in het Vaticaan. Die Congregatie bewaakt de leer van de Kerk. Het maakte van Ratzinger de facto de rechterhand van de toenmalige paus Johannes Paulus II. Ratzinger toonde zich in die functie erg strikt en leek soms ver af te staan van de hedendaagse gelovigen. De vernieuwer van tijdens het Tweede Vaticaans Concilie was de ‘Rottweiler van God’ geworden.

3. De briljante theoloog
Als paus zette Ratzinger zijn theologisch werk voort en bleef hij de studax en schrijver die hij altijd is geweest. Tijdens zijn pontificaat ondertekende Benedictus XVI drie encyclieken. Deus caritas est (2005) onderzoekt de liefde in drie dimensies: eros (liefde voor genot), philia (liefde voor vriendschap) en agape (onbaatzuchtige liefde). Spe salvi (2007) is gewijd aan de door Christus geboden hoop, als antwoord op teleurstellingen waar mensen mee te maken krijgen. Caritas in Veritate (2009), behandelt de authentieke naastenliefde. Volgens Vaticaankenners zal Benedictus’ waarde als theoloog in de toekomst almaar duidelijker worden.

4. De bruggenbouwer
In 2006 gaf de paus in Regensburg een opmerkelijke toespraak over geloof, rede en geweld. Hij citeerde daarbij de Byzantijnse keizer Manuel II, maar die passage werd uit zijn context gehaald en veroorzaakte een wereldwijde rel in de moslimwereld. Die veelbesproken gebeurtenis dreigt nog altijd te verhullen dat Benedictus wel degelijk een bruggenbouwer wilde zijn met moslims, met orthodoxen, anglicanen en protestanten, en zelfs met de geëxcommuniceerde bisschoppen van Marcel Lefevbre. Benedictus XVI sloeg ook bruggen naar de wereld van de hedendaagse kunst. Eind 2009 nodigde hij 250 kunstenaars uit ‘om de vriendschap van de Kerk met de wereld van de kunst te vernieuwen’.

5. De bestrijder van misbruik
Veel meer dan zijn voorganger Johannes Paulus II besefte Joseph Ratzinger de omvang van het kindermisbruik in de kerk. Nog als prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer besliste hij dat alle dossiers over misbruik voortaan naar Rome moesten worden gestuurd, om te vermijden dat ze door tussenkomsten ter plaatse in de doofpot zouden belanden. Tijdens zijn pontificaat als Benedictus XVI zette hij honderden daders uit het priesterambt en ontmoette hij slachtoffers. Hij kwam persoonlijke tussenbeide in Ierland. Toch ontbrak het de paus aan gezag en moed om die strijd nog verder door te drijven. Bovendien werd hem een te laks optreden verweten toen hij nog Duits aartsbisschop was, iets wat hem tot het eind bleef achtervolgen.

6. De matige bestuurder
Benedictux XVI was niet de grote bestuurder die het Vaticaan in dit tijdsgewricht nodig heeft. Daarvoor was hij een te zachtaardige intellectueel, die bovendien al te lang meedraaide in de hoogste Vaticaanse kringen en door die nauwe banden niet meer over genoeg afstand en gezag beschikte. Zijn aftreden in 2013 zou, naast gezondheidsredenen, ook zijn ingegeven door het besef dat hij de weerstand tegen hervormingen in de kerk niet genoeg het hoofd kon bieden.

7. De paus die zelf aftrad
Benedictus XVI zal alleszins de geschiedenisboeken ingaan als de paus die zelf aftrad, de eerste in zo’n 600 jaar. De paus maakte dat bekend op 11 februari 2013, op het eind van die maand was hij paus af en werd hij emeritus paus. Hij doorbrak daarmee het beeld dat een paus moet doorgaan tot zijn dood. Ook zijn opvolger, de huidige paus Franciscus, liet al meer dan eens verstaan dat hij zal aftreden als zijn gezondheid niet meer toelaat zijn functie naar behoren uit te voeren.